Θέμα: Η διδασκαλία της ορθογραφίας του επιθήματος –μμα στα
         ουδέτερα ανισοσύλλαβα ουσιαστικά, με τη βοήθεια του
         Ηλεκτρονικού Λεξικού του Τριανταφυλλίδη
 «Νεοελληνική γλώσσα»  Α΄ Γυμνασίου
Ενότητα 7, Λεξιλόγιο:  I.Ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα

Διδακτική δοκιμή

                                                  Μ. Παλασίδου
 α. παρουσίαση
   Η διδακτική πρόταση που ακολουθεί αφορά τη χρησιμοποίηση του Ηλεκτρονικού Λεξικού του Τριανταφυλλίδη στη διδασκαλία θεμάτων ορθογραφίας. Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται μία ενδεικτική πορεία διδασκαλίας, που σκοπό έχει τη σωστή γραφή του επιθήματος –μμα (βλ. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Τριανταφυλλίδη στο αντίστοιχο λήμμα) στα ουδέτερα ανισοσύλλαβα ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα.
  Στόχος της παρουσίασης αυτής είναι να δείξει τις δυνατότητες συνδυασμού μιας τέτοιας διδασκαλίας και με άλλα πεδία μάθησης, όπως είναι η ετυμολογία, καθώς και η επίγνωση βαθύτερων λειτουργιών της γλώσσας στην παραγωγικότητα των λέξεων. Ένα ηλεκτρονικό λεξικό, όπως θα φανεί και μέσα από τη διδακτική πρόταση, αποτελεί ισχυρό παράγοντα αξιοποίησης στην καλλιέργεια του γραπτού λόγου, και πολύτιμο βοηθό του διδάσκοντα, στην προσπάθεια συλλογής και επεξεργασίας του γλωσσικού υλικού.
 β. διδακτική πρόταση
στόχοι
   Κύριος στόχος της διδακτικής ενότητας είναι να εντοπίσουν οι μαθητές, μέσα από δική τους έρευνα στο Ηλεκτρονικό Λεξικό του Τριανταφυλλίδη, τις περιπτώσεις επιλογής των δύο μ στο επίθημα –μμα των ουδέτερων ανισοσύλλαβων ουσιαστικών. Συγκεκριμένα, ο εντοπισμός των συμφώνων π, β, φ αλλά και του συμφωνικού συμπλέγματος πτ, ως χαρακτήρων στα ρήματα από τα οποία παράγονται τα ουσιαστικά σε  –μμα, οδηγούν τους μαθητές στη συνειδητοποίηση των κοινών λειτουργιών των συμφώνων αυτών και του συμπλέγματος, καθώς και στη δικαιολόγηση της ταξινόμησής τους σε μία κοινή ομάδα  (χειλικός χαρακτήρας, βλ. Γραμματική του Τριανταφυλλίδη) την οποία διέπουν οι ίδιοι κανόνες στην παραγωγικότητα των λέξεων (για παράδειγμα, η ίδια ετυμολογική ρίζα διατηρεί το χειλικό της χαρακτήρα σε πολλά της παράγωγα).
προϋποθέσεις  διδασκαλίας - προετοιμασία του εκπαιδευτικού
   Η συγκεκριμένη διδακτική δραστηριότητα προϋποθέτει την ύπαρξη εργαστηρίου υπολογιστών στη σχολική μονάδα όπου θα εφαρμοστεί, και βέβαια στοιχειώδεις γνώσεις χρήσεις του υπολογιστή, αλλά και του Ηλεκτρονικού Λεξικού από τον διδάσκοντα και τους μαθητές.Ο τρόπος διεξαγωγής της διατίθεται για ομαδική εργασία των μαθητών, γι’ αυτό καλό είναι να χωριστούν σε ομάδες.
  Για να είναι ο εκπαιδευτικός κατάλληλα προετοιμασμένος, θεωρείται απαραίτητο να έχει εφαρμόσει ο ίδιος πρώτα την έρευνα στο Ηλεκτρονικό Λεξικό για δύο κυρίως λόγους:
  • επιβεβαιώνει τη χρησιμότητα του Λεξικού στην επίτευξη των στόχων της ενότητας (για παράδειγμα, εξετάζει αν τα στοιχεία που δίνει το Λεξικό είναι επαρκή ώστε να μπορέσουν οι μαθητές να εξαγάγουν τον κανόνα για την ορθογράφηση του επιθήματος).
  • προβλέπει τυχόν απορίες που θα γεννηθούν στους μαθητές κατά τη διάρκεια της έρευνάς τους.
πορεία διδασκαλίας
   Με γνώμονα το βασικό ερώτημα της ενότητας (ποια από τα ουσιαστικά σε –μα γράφονται με δύο μ;), και με τη βοήθεια του Ηλεκτρονικού Λεξικού, ο εκπαιδευτικός φέρνει τους μαθητές σε μια πρώτη επαφή με το συγκεκριμένο επίθημα –μα. Όπως φαίνεται και στο απόσπασμα του Λεξικού που ακολουθεί (ως αποτέλεσμα αναζήτησης «Λήμμα: -μμα»):
-μα 2 & -αμα [ama] & -εμα [ema] & -ημα 2 [ima] & -ωμα 2 [oma] & -σμα [zma] & -γμα [γma] & -μμα [ma] ανάλογα με το θέμα του ρήματος από το οποίο παράγεται : επίθημα ουδέτερων ουσιαστικών· δηλώνει συνήθ. ενέργεια ή αποτέλεσμα που έχει σχέση με αυτό που εκφράζει το ρήμα από το οποίο παράγεται· (πρβ. -ισμα): (αποταμιεύω) αποταμίευμα, (δημοσιεύω) δημοσίευμα, (νοθεύω) νόθευμα, (αγριεύω) αγρίεμα, (κλαδεύω) κλάδεμα, (μαζεύω) μάζεμα, (νταντεύω) ντάντεμα, (ψαρεύω) ψάρεμα, (αμπαλάρω – αμπαλάρισα) αμπαλάρισμα· (γλυκαίνω – γλύκανα) γλύκα μα, (ζεσταίνω) ζέσταμα, (πικραίνω) πίκραμα· (βαρώ) βάρεμα· (κελαηδώ – κελάηδησα) κελάηδημα, (κουβαλώ) κουβάλημα, (κυνηγώ) κυνήγημα, (μιλώ) μίλημα, (οδηγώ) οδήγημα, (ολισθαίνω) ολίσθημα, (αγκυροβολώ) αγκυροβόλημα, (μοσχοβολώ) μοσχοβόλημα, (δωροδοκώ) δωροδόκημα, (λειτουργώ) λειτούργημα· (βιδώνω – βίδωσα) βίδωμα, (διορθώνω) διόρθωμα, (ξαλαφρώνω) ξαλάφρωμα, (ξανανιώνω) ξανάνιωμα· (ανεβάζω – ανέβασα) ανέβασμα, (διαβάζω) διάβασμα, (διπλασιάζω) διπλασίασμα, (ξαφνιάζω) ξάφνιασμα· (αγγίζω – άγγιξα) άγγιγμα, (διαλέγω – διάλεξα) διάλεγμα, (τυλίγω – τύλιξα) τύλιγμα, (ρουφώ – ρούφη ξα) ρούφηγμα, (ανταλλάσσω) αντάλλαγμα· (γράφω) γράμμα, (τρίβω) τρίμμα. [αρχ., πολύ κοινό, μεταρ. επίθημα -μα παραγωγικό ανισοσύλλαβων ουδ. ουσ., που δήλωνε συνήθ. το αποτέλεσμα της ρηματ. ενέργειας, ενώ στα νεοελλ. δηλώνει συχνά την ίδια την ενέργεια (σύγκρ. -ση): αρχ. ἄγγελ-μα `μήνυμα΄ < ἀγγέλ-λω, θέα-μα < θεα- (θεῶμαι), ελνστ. δέ-μα `δεσμός΄ < αρχ. δέω `δένω΄, αρχ. θέλη-μα `επιθυμία΄ < θελη- (θέλω), φίλη-μα < φιλη- (φιλῶ), & υποκατάσταση -ημα > -εμα: αρχ. φόρη-μα `φορτίο΄, ελνστ. σημ.: `φόρεμα΄ < αρχ. φορη- (φορῶ), ελνστ. φόρε-μα < ελνστ. φορε- (φορῶ), αρχ. ὀχύρω-μα `κάστρο΄ < ὀχυρω- (ὀχυρῶ), ελνστ. ἡμέρω-μα `καλλιεργημένο φυτό΄ < αρχ. ἡμερω- (ἡμερῶ), αρχ. γνώρισ-μα < γνωρισ- (γνωρίζω), ελνστ. βάπτισ-μα < βαπτισ- (βαπτίζω), αρχ. ἄλλαγ-μα `αντάλλαγμα΄, ελνστ. σημ.: `ανταλλαγή΄ < ἀλλακ- (ἀλλάσσω), αρχ. γράμ-μα < γράφω (αφομ. που δε συμβαίνει πια στη νεοελλ.), μσν. κοίταγ-μα `η ενέργεια του κοιτάζω΄ < κοιτακ- (κοιτάζω), νεοελλ. ημέρω-μα `η ενέργεια του ημερώνω΄]
το επίθημα –μμα παρουσιάζεται ως «υποκατηγορία»  του –μα, χωρίς όμως να αναφέρονται οι κανόνες παραγωγής των ουσιαστικών από τα ρήματα («ανάλογα με το θέμα του ρήματος από το οποίο παράγεται»), πράγμα που είναι βολικό για τη συγκεκριμένη δραστηριότητα, παρά μόνο υποψιάζει τους μαθητές για τη συμβολή του θέματος των ρημάτων στην απάντηση του ερωτήματος, δίνοντάς τους ένα πρώτο στοιχείο στην έρευνά τους.
   Στη συνέχεια, με κλειδί αναζήτησης «Λήμμα: %μμα», το λεξικό δίνει στους μαθητές 63 ουσιαστικά, τα οποία έχουν πλέον ως βασικό υλικό για την έρευνά τους:
  • ακοόγραμμα
  • ακουόγραμμα
  • άλειμμα
  • ανάγραμμα
  • ανάθρεμμα
  • ανάλημμα
  • άναμμα
  • απόκομμα 1
  • απόκομμα 2
  • απόρριμμα
  • βάμμα
  • βλέμμα
  • γράμμα
  • διάγραμμα
  • διάλειμμα
  • διάστρεμμα
  • δίγαμμα
  • δίλημμα
  • έλλειμμα
  • επίγραμμα
  • επικάλυμμα
  • θρέμμα
  • θρύμμα
  • ιδεόγραμμα
  • ιστόγραμμα
  • κάλυμμα
  • κόμμα 1
  • κόμμα 2
  • λήμμα
  • μονόγραμμα
  • ξάναμμα
  • ξέβαμμα
  • ολόγραμμα
  • όμμα
  • οργανόγραμμα
  • πασάλειμμα
  • περίγραμμα
  • περικάλυμμα
  • πετσόκομμα
  • πολύλημμα
  • πρόγραμμα
  • προκάλυμμα
  • προσάναμμα
  • πρόσκομμα
  • πρωτόγραμμα
  • ράμμα
  • σκάμμα
  • σκόνταμμα
  • σκώμμα
  • στέμμα
  • στρέμμα
  • σύγγραμμα
  • σύντριμμα
  • σχεδιάγραμμα
  • τρίλημμα
  • τρίμμα
  • υπόλειμμα
  • υπολήμμα
  • φασματόγραμμα
  • φθογγόγραμμα
  • φωτόγραμμα
  • χρονοδιάγραμμα
  • ψευτοδίλημμα
   Τα 63 αυτά λήμματα μπορούν να ομαδοποιηθούν από τους μαθητές με κριτήριο τα κοινά τους στοιχεία, για να τα επεξεργαστούν με μεγαλύτερη ευκολία. Για παράδειγμα, υπάρχουν 20 λήμματα με β΄ συνθετικό το –γραμμα, τα οποία μπορούν να ληφθούν ως ένα στοιχείο που πρέπει να εξεταστεί, αφού όλα έχουν ως κοινή βάση το ρήμα γράφω. Ενδιαφέρον επίσης για τον τομέα της ορθογραφίας παρουσιάζεται το γεγονός της ύπαρξης 16 λημμάτων σε [-lima], τα οποία έχουν στη βάση τους διαφορετική ετυμολογία: π.χ. άλειμμα, διάλειμμα, δίλημμα, κάλυμμα κλπ.
   Επιπλέον, για την καλύτερη αξιοποίηση του υλικού, ο εκπαιδευτικός δίνει στους μαθητές, αν αυτό θεωρηθεί αναγκαίο, ερωτήσεις βοηθητικές για την πορεία της έρευνάς τους, όπως:
  • από ποια ρήματα παράγονται τα ουσιαστικά; ποιος είναι ο χαρακτήρας των ρημάτων αυτών;
  • η κατάληξη των ουσιαστικών είναι πάντα παραγωγική από ρήματα, ή τη συναντούμε και σε άλλες περιπτώσεις (π.χ. ως ρίζα μιας λέξης);
   Τις απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα οι μαθητές μπορούν να τις συναγάγουν με σχετική ευκολία, αν μελετήσουν προσεκτικά την ανάλυση κάθε λήμματος που δίνει το λεξικό, όταν αυτό επιλεγεί.
   Συγκεκριμένα, το ρήμα από το οποίο παράγεται το ουσιαστικό αναφέρεται, άμεσα ή έμμεσα, σε 20 περιπτώσεις αναλύσεων του λεξικού (ας μην ξεχνάμε και τις επαναλήψεις της ίδιας ρίζας σε πολλά λήμματα), γεγονός που καθιστά εύκολη την απάντηση στο πρώτο ερώτημα, που είναι και το βασικό της δραστηριότητας. Τα δείγματα μάλιστα είναι αντιπροσωπευτικά, καλύπτουν δηλαδή όλα τα χειλικά σύμφωνα, αλλά και περιπτώσεις με το συμφωνικό σύμπλεγμα πτ: αλείφω, ανάβω, δούμε(βλέπω), καλύπτει (εικόνες 1-4).
 
εικόνα 1.
 εικόνα 2.
 
εικόνα 3.
 εικόνα 4.
    Όταν πια οι μαθητές, από τα στοιχεία που έχουν συγκεντρώσει, είναι σε θέση να συναγάγουν τον κανόνα παραγωγής των ουσιαστικών σε –μμα από ρήματα, είναι πλέον έτοιμοι να βρουν, ακόμα κι αν δεν το γνωρίζουν, και τα υπόλοιπα ρήματα, που δεν αναφέρονται στις αναλύσεις του Λεξικού, από τα οποία παράγονται τα ουσιαστικά, π.χ. το απόρριμμα θα προέρχεται από ένα από τα παρακάτω ρήματα: απορρίπω, απορρίβω, απορρίφω ή απορρίπτω. Θα έχουν έτσι την ευκαιρία να ερευνήσουν μεταγλωσσικά τις σημασίες λέξεων που χρησιμοποιούν καθημερινά. Αλλά, κι αν ακόμα δε μπορούν να βρουν το ρήμα, με μια αντίστροφη αναζήτηση («Λήμμα: απορρι%») μπορούν να φτάσουν στη σωστή απάντηση, αλλά και να βρουν παράγωγα και σύνθετα της ίδιας ρίζας, π.χ. απορριπτέος, απορριμματοφόρο (εικόνα 5.).
 εικόνα 5.
   Κατά τον ίδιο τρόπο μπορούν να απαντήσουν και στο δεύτερο ερώτημα, όταν συναντήσουν λέξεις όπως λήμμα, δίγαμμα, που οφείλουν τα δύο μ στην ίδια τη ρίζα της λέξης και όχι σε παραγωγικό επίθημα.
   Τα δεδομένα των αναλύσεων που δίνει το Ηλεκτρονικό Λεξικό σε κάθε λήμμα δεν παρουσιάζονται χρήσιμα μόνο σε μια δραστηριότητα καθαρά ορθογραφίας, όπως είδαμε μέχρι τώρα. Αυτό που παρέχει στους μαθητές, στην προσπάθειά τους να απαντήσουν στα ερωτήματα μελετώντας τις αναλύσεις, είναι και στοιχεία εξέλιξης, όπως επίσης και βαθύτερων κανόνων της γλώσσας που αφορούν κυρίως στην παραγωγικότητα των λέξεων.
   Στο λήμμα στρέμμα, για παράδειγμα, ενώ ψάχνουν το ρήμα από το οποίο παράγεται και καταλήγουν στο στρέφω, συναντούν στην ανάλυση και τη μετοχή στριμμένο, που τους παραπέμπει στο ρήμα στρίβω. Έχουν έτσι την ευκαιρία να γνωρίσουν ένα στοιχείο εξέλιξης της γλώσσας (στρέφω σε στρίβω), αλλά και να δουν την επικράτηση του χειλικού χαρακτήρα, ακόμα και στην εξελιγμένη μορφή της λέξης (εικόνα 6.).
  
 εικόνα 6.
    Το ίδιο γίνεται και στο λήμμα απόκομμα 1, όπου συναντούμε τις λέξεις αποκόπτεται και κόβεται στην ίδια ανάλυση (εικόνα 7.).
 εικόνα 7.
    Στην ανάλυση αυτή μπορούν οι μαθητές να συναντήσουν όλα τα σύμφωνα και συμφωνικά συμπλέγματα χειλικού χαρακτήρα στα παράγωγα μίας και μόνο ρίζας: αποκόπτεται, κόβεται, κόψιμο (π+σ) και ίσως σκεφτούν μόνοι τους και το κόφ’ το!
   Είναι δηλαδή στοιχεία που ο εκπαιδευτικός μπορεί πολύ δημιουργικά να εκμεταλλευτεί, στο πλαίσιο μιας δραστηριότητας με διαφορετικό αρχικά στόχο.
εργασία για το σπίτι – αξιολόγηση της δραστηριότητας
    σε συνδυασμό με το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών, και ως αξιολόγηση της δραστηριότητας, ο εκπαιδευτικός ζητά από τους μαθητές να βρουν τα ρήματα από τα οποία παράγονται οι απαρχαιωμένες (και όχι μόνο) μετοχές του παθητικού παρακειμένου, τις οποίες μπορούμε να δούμε στο λεξικό με κλειδί αναζήτησης «Λήμμα: %μμένος»  (εικόνα 8.).
 εικόνα 8.
  Σε πρώτο στάδιο, οι μαθητές ανακαλύπτουν πως ο κανόνας που μόλις συνήγαγαν εφαρμόζεται και στην παραγωγή των μετοχών παθητικού παρακειμένου (τα ρήματα χειλικού χαρακτήρα σχηματίζουν τις μετοχές παθητικού παρακειμένου σε –μμένος) και συγχρόνως τον εφαρμόζουν για να ολοκληρώσουν την εργασία τους.
  Απ’  την άλλη μεριά, η συμβολή της γνώσης των Αρχαίων Ελληνικών από τους μαθητές παίζει ρόλο σε λήμματα όπως ειλημμένος, εξημμένος κλπ, με την προϋπόθεση ότι έχουν διδαχτεί ήδη τις μετοχές αυτές. Στην ανάλυση του λήμματος ειλημμένος συγκεκριμένα, δίνεται το αρχαίο ρήμα λαμβάνω, το οποίο μπορεί να συνδεθεί με τη σημασία που δίνεται παρακάτω («έχουν ήδη πάρει»), ώστε να καταλάβουν οι μαθητές το νόημα της φράσης ειλημμένη απόφαση.
   Τέλος, η αξιολόγηση μπορεί να επιτευχθεί και με τη βοήθεια του Αντίστροφου Λεξικού του Κόμβου, όπου δίνονται πολύ περισσότερα λήμματα σε –μμα, χωρίς όμως τη δυνατότητα ερμηνείας τους (εικόνα 9.).
  
 εικόνα 9.
    Εδώ ο εκπαιδευτικός θα μπορούσε να ζητήσει από τους μαθητές να βρουν παράγωγες λέξεις από την ίδια ετυμολογική ρίζα των ουσιαστικών που δίνονται στο Αντίστροφο Λεξικό: για παράδειγμα,
         άστραμμα: αστράφτω (εξέλιξη του πτ), αστραπή
         ράμμα: ράφτης (και ράπτης), ράβω κτλ.
  Κατ΄ αυτόν τον τρόπο οι μαθητές συνειδητοποιούν τη διατήρηση του χειλικού χαρακτήρα σε όλα τα παράγωγα μίας ετυμολογικής ρίζας, άρα έρχονται συνειδητά σε επαφή με βασικούς κανόνες παραγωγικότητας των λέξεων.
γ. διδακτικό υλικό
   Από τη «Νεοελληνική Γλώσσα για το γυμνάσιο»  η δραστηριότητα σχετίζεται με την ενότητα 7 της Α΄ Γυμνασίου (Γ΄ Λεξιλόγιο I:Ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα, σελ. 147-148) και κατ΄επέκταση με την ενότητα 16 της Β΄ Γυμνασίου (Γ΄ Λεξιλόγιο III: Ορθογραφία μετοχών, σελ. 41).
δ. επισημάνσεις
    Το Ηλεκτρονικό Λεξικό του Τριανταφυλλίδη, όπως και η χρήση γενικότερα των νέων τεχνολογιών στα σχολεία, μπορούν να συμβάλουν στην ανανέωση της διδασκαλίας του γραπτού λόγου, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως έρχονται να δώσουν τη λύση σε όλα τα προβλήματα που αφορούν τη διαδικασία της μάθησης στην εκπαίδευση. Πολύ περισσότερο, δεν προσπαθούμε να εντυπωσιάσουμε απλώς τους μαθητές με τη χρήση ενός νέου τεχνολογικού μέσου, αλλά να εκμεταλλευτούμε τις δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζει σε σχέση με ένα λεξικό, στη μορφή που μας ήταν προσιτή μέχρι σήμερα.
   Μια τέτοια διδακτική δραστηριότητα δεν είναι αναγκασμένη να ακολουθήσει το σχολικό Αναλυτικό Πρόγραμμα, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί οποτεδήποτε θεωρηθεί αναγκαίο από το διδάσκοντα. Για παράδειγμα, μετά από μια διόρθωση εκθέσεων, όπου έχει ανακαλύψει πως υπάρχει πρόβλημα στην ορθογράφηση της κατάληξης, μπορεί να αφιερώσει μία διδακτική ώρα με σκοπό να το αντιμετωπίσει δημιουργικά.
   Κατ΄ αυτόν τον τρόπο αποφεύγουμε τη μονότονη και παθητική μέθοδο διδασκαλίας, δίνοντας την ευκαιρία στο μαθητή να παράγει ο ίδιος γνώση μέσα από την έρευνα, χωρίς να είναι αναγκασμένος να παπαγαλίζει ξερούς γραμματικούς κανόνες. Πολύ σημαντικό επίσης θεωρούμε το γεγονός ότι ο μαθητής συνειδητοποιεί βαθύτερες λειτουργίες της γλώσσας, αποκτώντας έτσι μία μορφή γλωσσικής επίγνωσης.
   Ο εκπαιδευτικός από την άλλη μεριά, δεν έχει τον πρώτο λόγο μέσα στην τάξη, αλλά γίνεται απλά βοηθός στη διαδικασία απόκτησης της γνώσης. Αποδεσμεύεται, τέλος, από τα σχολικά εγχειρίδια, για να καλύψει τις πραγματικές ανάγκες των μαθητών που κάθε φορά έχει απέναντί του. Η διδασκαλία αυτή μπορεί να γίνει σε όλες τις τάξεις και σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, όταν το έχουν ανάγκη τα παιδιά και όχι όταν το απαιτεί το Αναλυτικό Πρόγραμμα.
ε. βιβλιογραφία – υποστηρικτικό υλικό
 Κουτσογιάννης Δ. (1999). Πληροφορική-Επικοινωνιακή τεχνολογία και γλωσσική αγωγή στην ελληνική δευτεροβάθμια εκπαίδευση: προκαταρκτικές παρατηρήσεις. Ανακοίνωση στη Διεθνή Ημερίδα: Πληροφοριακή-επικοινωνιακή τεχνολογία και γλωσσική αγωγή: η διεθνής εμπειρία. Θεσσαλονίκη, 23/11/99: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας
Τριανταφυλλίδης Μ. Νεοελληνική γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής, ΟΕΔΒ
Νεοελληνική Γλώσσα για το Γυμνάσιο, αναθεωρημένη έκδοση, τεύχη Α΄ και Β΄ , ΟΕΔΒ, Αθήνα 2001
Ηλεκτρονικός Κόμβος για την υποστήριξη των διδασκόντων την Ελληνική Γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (www.komvos.edu.gr)