Δημοσθένη Kατά Tιμοκράτους, 204-205

Καὶ μὴν ὅτι μὲν προσήκει πάντας κολάζειν τοὺς ἀδικοῦντας, εὖ οἶδ' ὅτι πάντες ἄν, εἴ τις ἔροιτο, φήσαιτε· ὅσῳ δὲ μάλιστα τοῦτον, ὃς νόμον εἰσενήνοχ' ἐπὶ βλάβῃ τοῦ πλήθους, ἐγὼ πειράσομαι διδάξαι. τῶν μὲν γὰρ κλεπτῶν καὶ λωποδυτῶν καὶ τὰ τοιαῦτα κακουργούντων ἕκαστος πρῶτον μὲν ὡς ἀληθῶς τὸν ἐντυχόντ' ἀδικεῖ, καὶ οὐκ ἂν οἷός τ' εἴη πάντας ἐκδύειν οὐδὲ τὰ πάντων ὑφελέσθαι, εἶτα | καταισχύνει τὴν αὑτοῦ δόξαν καὶ τὸν βίον μόνον. εἰ δέ τις εἰσφέρει νόμον ἐξ οὗ τοῖς ὑμᾶς βουλομένοις ἀδικεῖν ἡ πᾶσ' ἐξουσία καὶ ἄδεια γενήσεται, οὗτος ὅλην ἀδικεῖ τὴν πόλιν καὶ καταισχύνει πάντας· νόμος γὰρ αἰσχρὸς ὅταν κύριος ᾖ, τῆς πόλεως ὄνειδός ἐστι τῆς θεμένης, καὶ βλάπτει πάντας ὅσοι περ ἂν αὐτῷ χρῶνται.

1.1. Mετάφραση από μαθητή της B΄ Λυκείου (θεωρητικής κατεύθυνσης)

[σε ωριαίο διαγώνισμα στο αδίδακτο κείμενο ("Θεματογραφία")]

«Kαι βέβαια ότι ταιριάζει να τιμωρείτε όλους όσους αδικούν, γνωρίζω ότι όλοι θα ισχυριζόσασταν αν κάποιος σας ρωτούσε. Πόσο περισσότερο βέβαια αυτόν, ο οποίος πρότεινε νόμο για να βλάψει το λαό, εγώ θα προσπαθήσω να εξηγήσω. Γιατί ο καθένας από τους κλέφτες και τους λωποδύτες και αυτούς που κάνουν παρόμοια κακουργήματα πρώτα βέβαια αφού αδικεί τον οποιονδήποτε και αφού δεν είναι δυνατόν ούτε όλους να απογυμνώσει ούτε όλα να τα αφαιρέσει, έπειτα ντροπιάζει την δική του φήμη και την ζωή μόνο. Aν λοιπόν κάποιος προτείνει νόμο, με τον οποίο κάθε εξουσία και άδεια (=ελευθερία) θα ανήκει σε αυτούς που θέλουν να σας αδικούν, αυτός αδικεί ολόκληρη την πόλη και ντροπιάζει όλους. Γιατί όταν γίνει κυρίαρχος νόμος κακός, είναι ντροπή για την πόλη που νομοθετεί και τους βλάπτει όλους, όσοι βέβαια χρησιμοποιούν αυτόν.»

Σχόλια:

·           Tο προκείμενο μετάφρασμα εκτιμάται ως αντιπροσωπευτικό δείγμα σχολικής μετάφρασης στο πλαίσιο του μαθήματος της Θεματογραφίας. Κατά την κρίση του διδάσκοντος (η διορθωτική παρέμβαση του οποίου εντοπίζεται στις υπογραμμισμένες λέξεις του μεταφράσματος) το συνολικό αποτέλεσμα δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα, γι' αυτό και έχει βαθμολογηθεί με λίαν καλώς.

·           Eντάσσεται ειδικότερα στον τύπο της "κατά λέξη" μετάφρασης. Tούτο σημαίνει ότι η προσοχή του μαθητή εστιάζεται αποκλειστικώς στον τυπικό μεταγλωττισμό των λέξεων του πρωτοτύπου, παρά στην προσπάθεια εξεύρεσης των νεοελληνικών, σημασιολογικά ισοδύναμων εκφράσεων, δίχως να ενδιαφέρει αν το συνολικό μεταφραστικό αποτέλεσμα ανταποκρίνεται σε αποδεκτές, εκφραστικές ή νοηματικές, συμβάσεις του νεοελληνικού λόγου.

·           H συμμόρφωση στον τύπο της "κατά λέξη" μετάφρασης απαγορεύει την οποιαδήποτε απόκλιση από το "γράμμα" του κειμένου. Πολύ περισσότερο, την αναδιάταξη (ακόμη και στις μάλλον αυτονόητες περιπτώσεις, λ.χ. στην πρώτη περίοδο καὶ μήν ὅτι ... φήσαιτε) των οποιωνδήποτε, εκφραστικών και προτασιακών, μερών, προκειμένου να διατυπωθεί ένας, κατά το δυνατόν, φυσικός και ζωντανός νεοελληνικός λόγος.

·           Kαθώς δεν έχουν προκατατεθεί στον μαθητή (εκτός από βασικά λεξιλογικά και άκρως συνοπτικά γραμματολογικά στοιχεία) οι απαραίτητες πληροφορίες γύρω από ειδικότερα συμφραζόμενα του αρχαιοελληνικού κειμένου (ποιος μιλά, ποιο είναι το αντικείμενο του λόγου), δεν αναδεικνύεται μέσω της μετάφρασης η αντιστοίχηση ανάμεσα στον τύπο του ρητορικού κειμένου και στην εποικοινωνιακή του λειτουργία.

·           H πιστή προσκόλληση στην "κατά λέξη" σύνταξη γίνεται εις βάρος της παρακολούθησης της συλλογιστικής πορείας του αρχαιοελληνικού κειμένου, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατός ο εντοπισμός των κεντρικών συνδετικών αρμών του πρωτοτύπου. H αντιθετική συνδεσμολογία των περιόδων (λ.χ. η εισαγωγή με το εἰ δέ τις εἰσφέρει νόμον ...) καταργείται, ενώ καταχρηστική είναι η παρουσία της "βεβαιο-λογίας" και "αφου-λογίας".

Tο υπό συζήτηση μεταφραστικό δείγμα, προκειμένου να ανταποκριθεί στον προδιαγεγραμμένο κώδικα της εξέτασης του μαθήματος της αρχαιοελληνικής θεματογραφίας, υποχρεούται να διαγράψει τις συμβάσεις εκείνες που καθιστούν ένα μεταφρασμένο κείμενο, εκφραστικά και νοηματικά, αποδεκτό στη νεοελληνική του μορφή.

1.2. Mετάφραση από σχολικό βοήθημα της Αρχαίας Ελληνικής Θεματογραφίας

[Ε. Τσουρέας, Επιλογή αρχαίων ελληνικών θεμάτων, τ.1, εκδ. Τσουρέα: Αθήνα 1993: σ.135-136]

«Kαι βέβαια γνωρίζω καλά ότι όλοι θα συμφωνούσατε ότι αρμόζει (σε σας) να τιμωρείτε (εσείς) όλους, όσους αδικούν αν κάποιος σας ρωτούσε· εγώ όμως θα προσπαθήσω να σας εξηγήσω (διαφωτίσω), πόσο (αρμόζει να τιμωρείτε) περισσότερο αυτόν, που έχει προτείνει νόμο για βλάβη του λαού. Δηλαδή καθένας από τους κλέφτες και τους λωποδύτες και από εκείνους που κάνουν τέτοια κακουργήματα πρώτα αληθινά (πραγματικά) αδικεί όποιον συναντήσει και δεν θα μπορούσε να απογυμνώσει (ο καθένας) όλους ούτε να αφαιρέσει κρυφά (καθένας) (όλα τα πράγματα) όλων (των ανθρώπων), έπειτα ντροπιάζει τη δική του υπόληψη και τη ζωή μόνο. Aν κάποιος προτείνει νόμο εξαιτίας του οποίου (νόμου) θα υπάρχει (θα δοθεί) ολόκληρη η εξουσία και η αφοβία (ασφάλεια) σε εκείνους που θέλουν να σας αδικούν, αυτός αδικεί όλη την πόλη και ντροπιάζει όλους· γιατί νόμος κακός είναι ντροπή για την πόλη που θέσπισε (τον κακό νόμο), όταν (ο κακός νόμος) ισχύει (εφαρμόζεται), και βλάπτει όλους, όσοι τυχόν χρησιμοποιούν αυτόν (τον νόμο).»

Σχόλια:

·           Tο μετάφρασμα του σχολικού βοηθήματος, αποφεύγοντας αρκετά από τα αβλεπτήματα του μαθητικού, εμφανίζει μικρές διορθωτικές αποκλίσεις.

·           Όπως και στο μαθητικό παράδειγμα, το αρχαιοελληνικό κείμενο παρακολουθείται "κατά λέξη", με αποτέλεσμα συχνά ο νεοελληνικός λόγος να είναι "αφύσικος". Ο τύπος της "κατά λέξη" μετάφρασης ενισχύεται τώρα από ένα επιπρόσθετο χαρακτηριστικό στοιχείο: την εμφάνιση εναλλακτικών μεταφρασμένων τύπων μέσα σε παρενθέσεις.

·           H αναδιάταξη προτασιακών μερών των περιόδων ή η μετακίνηση λέξεων στη φυσική τους θέση, αναγκαίοι όροι για να διατυπωθεί ζωντανός νεοελληνικός λόγος, όπου επιχειρείται (λ.χ. στην πρώτη περίοδο), παραμένει λειψή.

·           Aν και το μετάφρασμα προϋποθέτει συστηματικότερη επεξεργασία, καθώς δεν παράγεται στο δεσμευτικό χρονικό πλαίσιο της σχολικής τάξης, εντούτοις δεν υπάρχουν τα μεταφραστικά σήματα ώστε να είναι δυνατόν να αναγνωριστούν τύπος και λειτουργία του πρωτοτύπου.

·           Kρίσιμα στοιχεία της συλλογιστικής πορείας του αρχαιοελληνικού κειμένου διαγράφονται, εφόσον η συνδεσμολογία των περιόδων, όπως και στο μαθητικό μετάφρασμα, αγνοείται (λ.χ. ο αντιθετικός σύνδεσμος δέστην εισαγωγική φράση εἰ δέ τις … μένει αμετάφραστος).

·           Oι μεταφρασμένες μέσα σε παρένθεση λέξεις αμφισβητείται ότι συμβάλλουν στο οποιοδήποτε δημιουργικό μεταφραστικό αποτέλεσμα. Στηρίζονται στην πλανερή αρχή ότι η σωστή μετάφραση είναι το αναγκαστικό εξαγόμενο λεπτομερούς σύνταξης των προτάσεων, και εμφανίζονται ως δήθεν εναλλακτικοί μεταφραστικοί τύποι ―πάντοτε στο επίπεδο των λέξεων. H παρουσίασή τους, όταν δεν καταστρατηγεί αυτονόητες εκφραστικές αρχές της νεοελληνικής γλώσσας (όπως όταν, λ.χ., δίπλα στο δεύτερο πληθυντικό ρήμα τίθεται το υποκείμενο: να τιμωρείτε εσείς), αποδεικνύεται περιττή (όταν λ.χ. προτείνεται ως εναλλακτικός τύπος του επιρρήματος αληθινά το πραγματικά).

H μετάφραση του σχολικού βοηθήματος δεν αποτελεί παρά κάτοπτρο του μαθητικού μεταφράσματος. Δεν υποδεικνύει δημιουργικούς τρόπους μετάφρασης του αρχαιοελληνικού κειμένου, αλλά χρησιμοποιεί το πρωτότυπο μάλλον ως άλλοθι, προκειμένου να διευκολυνθεί ο μαθητής στην παρακολούθηση του νοήματος και στη σύνταξη του πρωτοτύπου κειμένου.

1.3. Μετάφραση φιλολογική

[Δημοσθένη, 'Απαντα. Kατά Tιμοκράτους, τ.8, εκδ. Kάκτος: Aθήνα:1994 (σειρά "Oι Έλληνες" 294), σ.199]

«Ωστόσο είμαι σίγουρος πως, αν κάποιος σας ρωτούσε, θα απαντούσατε όλοι πως πρέπει να τιμωρούνται όσοι διαπράττουν αδικήματα. Θα προσπαθήσω να σας δείξω ότι η τιμωρία αξίζει περισσότερο σ' εκείνον που έχει προτείνει νόμο θλιβερό για τον πολύ λαό. Ένας κλέφτης, ένας λωποδύτης, ένας απ' αυτούς που διαπράττουν παρόμοια αδικήματα, κατ' αρχάς κάνει στην πραγματικότητα κακό σ' αυτόν που θα πέσει στον δρόμο του και δεν είναι σε θέση να γδύνει όλο τον κόσμο ούτε να αρπάζει τις περιουσίες ολωνών. Έπειτα ντροπιάζει μονάχα τη δική του φήμη και τη δική του ζωή. Aν όμως κάποιος θεσπίζει νόμο, που θα εξασφαλίσει σε όσους θέλουν να αδικούν κάθε ελευθερία και ατιμωρησία, τούτος αδικεί την πόλη ολόκληρη και ντροπιάζει τους πάντες, διότι, αν επικυρωθεί ένας κακός νόμος, είναι ντροπή για την πόλη που τον θέσπισε και κάνει κακό σε όλους όσους τον εφαρμόζουν.»

Σχόλια:

·           Tο μετάφρασμα διαφέρει από το σχολικό και το παρα-σχολικό ως προς το ότι είναι σαφέστερα προσανατολισμένο προς τη μεταφραστική γλώσσα.

·           Ως συλλογικό προϊόν ομάδας εργασίας, μπορεί να μην ξεχωρίζει για το στυλιστικό ύφος του αποδίδει ωστόσο το νόημα του κειμένου σε στρωτό νεοελληνικό λόγο.

·           Eνδιαφέρεται κυρίως για την ανάδειξη της πραγματολογίας του πρωτοτύπου, και, ανεξαρτήτως, της ευστοχίας των πρωτοβουλιών του στέκεται με επάρκεια ως αυτοδύναμο νεοελληνικό κείμενο.