Μόρφημα

Η μικρότερη μονάδα του γλωσσικού συστήματος που είναι φορέας σημασίας. Αυτό σημαίνει ότι η παραπέρα ανάλυσή του καταλήγει σε στοιχεία χωρίς νόημα, τα φωνήματα, ενώ από τον συνδυασμό των μορφημάτων προκύπτουν οι λέξεις. Ανάλογα με τη σημασία τους τα μορφήματα μπορούν να διακριθούν σε λεξικά και γραμματικά. Τα λεξικά μορφήματα υπηρετούν την περιγραφική λειτουργία της γλώσσας: αναφέρονται σε φυσικά αντικείμενα, φαινόμενα, ψυχολογικές καταστάσεις, στην κοινωνική πραγματικότητα κ.ο.κ., και ανήκουν συνήθως στις κύριες γραμματικές κατηγορίες (μέρη του λόγου): ουσιαστικά, ρήματα, επίθετα, επιρρήματα. Τα γραμματικά μορφήματα, αντίθετα, απεικονίζουν ενδογλωσσικές σχέσεις. Διακρίνονται σε ελεύθερα και δεσμευμένα. Τα πρώτα απαντώνται ελεύθερα στον λόγο (π.χ. προς, των, αλλά), είναι δηλαδή σύνδεσμοι, προθέσεις, άρθρα, ενώ τα δεύτερα βρίσκονται πάντα σε άμεση εξάρτηση με κάποιο άλλο μόρφημα. Σε αυτή την κατηγορία διακρίνουμε τα παραγωγικά και τα κλιτικά μορφήματα. Τα πρώτα χρησιμοποιούνται κατά τη διαδικασία παραγωγής λέξεων, και ανάλογα με τη θέση τους ως προς το λεξικό μόρφημα διακρίνονται σε προθήματα (π.χ. ξε-μένω) και επιθήματα (π.χ. ξύλ-ινος). Έτσι: το ξύλινος αποτελείται από το λεξικό μόρφημα ξυλ- και το παραγωγικό μόρφημα -ινος (βέβαια, το καθεαυτό παραγωγικό μόρφημα είναι το -ιν-, καθώς το -ος είναι το κλιτικό μόρφημα). Τα κλιτικά μορφήματα χρησιμοποιούνται για τη δήλωση γραμματικών σχέσεων (όπως π.χ. πτώσης, γένους, αριθμού). Έτσι η λέξη ανθρώπων αποτελεί συνδυασμό του λεξικού μορφήματος ανθρώπ- και του κλιτικού μορφήματος -ων. Μια σπανιότερη κατηγορία είναι τα ενθήματα, τα οποία εν-τίθενται μέσα στη ρίζα. Ενθήματα εμφανίζονται στα αρχαία ελληνικά, π.χ. μα-ν-θάνω.

Παραπομπές: σημαινόμενο,φώνημα,παραγωγή ,λέξη