ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Η συστηματική μελέτη του κειμένου ή του λόγου (συνεχούς ή συνομιλιακού), γλωσσικών οντοτήτων υψηλότερου επιπέδου απ' αυτό της πρότασης, ξεκινά από τον προσδιορισμό της ιδιαίτερης φύσης τους, δηλαδή του "υλικού" μέσου ή καναλιού με το οποίο μεταφέρεται από τον συγγραφέα/ομιλητή στον αναγνώστη/ακροατή ένα "μήνυμα". Οι συμβάσεις και οι περιορισμοί του γραψίματος είτε στο χαρτί είτε στην οθόνη του υπολογιστή είναι - μαζί με άλλους- παράγοντες διαμορφωτικοί της παραγωγής αλλά και της ερμηνείας του κειμένου, ενώ ανάλογες συμβάσεις και "κανόνες" είναι ρυθμιστικοί παράγοντες του (συνομιλιακού κυρίως) λόγου. Αλλά το γράψιμο και η ομιλία είναι μόνο γενικές κατηγορίες περιγραφής του κειμένου/λόγου και δεν επαρκούν για μια λεπτομερή διερεύνησή τους.

Συμπληρωματικά, πρέπει να εξετάσει κανείς τις ταυτότητες του παραγωγού και του αποδέκτη ενός "μηνύματος" προφορικού ή γραπτού. Έχει σημασία να δούμε ποιος μιλά σε ποιον/ποιους (ή ποιοι μιλούν σε ποιον/ποιους) και ποιος γράφει σε ποιον/ποιους (ή ποιοι γράφουν σε ποιον/ποιους). Ούτε όμως η μελέτη των βασικών συντελεστών μιας επικοινωνιακής δραστηριότητας μας εξασφαλίζει τις αναγκαίες πληροφορίες για τη σύσταση και το περιεχόμενο ενός κειμένου ή λόγου.

Επιπρόσθετα, μπορούμε να μελετήσουμε και την καταστασιακή και πολιτισμική "συνθήκη" που σημαδεύει ένα κείμενο/λόγο. Ο χώρος και ο χρόνος παραγωγής και πρόσληψης/ανάγνωσης του λόγου, το θεσμικό ή άτυπο πλαίσιό του και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του πομπού και του δέκτη, καθώς επίσης και οι γνωστικές, συναισθηματικές και άλλες προϋποθέσεις που συνοδεύουν τη "σύνταξη" και ερμηνεία του κειμένου/λόγου, είναι ορισμένοι από τους εξωγλωσσικούς παράγοντες που υποχρεωτικά ενσωματώνονται σ' αυτό.

Το κείμενο/λόγος ως διαμορφωμένο (η περίπτωση του προσχεδιασμένου γραπτού λόγου) ή σε εξέλιξη γλωσσικό προϊόν (η περίπτωση του απροσχεδίαστου συνομιλιακού λόγου) μελετάται κατά βάση με κριτήριο το είδος της πραγματικότητας που αναπαριστά. Η απάντηση στο ερώτημα "ποιο είναι το αντικείμενο ενός κειμένου ή λόγου", δηλαδή η απάντηση στο ερώτημα για το τι ενός κειμένου ή λόγου (σε αντιδιαστολή προς το γιατί, τον σκοπό, που συνδέεται με το γραμματειακό του είδος), μας οδηγεί στην επικράτεια των τρόπων ή γενών του λόγου. Επειδή κάθε γλωσσική χρήση που εκτυλίσσεται στο πλαίσιο της ανθρώπινης διεπίδρασης ανακλά αναπόφευκτα τη φυσική και κοινωνική πραγματικότητα, η φύση της πραγματικότητας ή, μάλλον, ο τρόπος με τον οποίο το υποκείμενο (ομιλητής/συγγραφέας) την αντιλαμβάνεται, μπορεί να αποτελέσει κριτήριο ταξινόμησης των γενών του λόγου, δηλαδή

των τρόπων γλωσσικής αναπαράστασης του πραγματικού. Με την εμπειρική σύλληψη και απόδοση της πραγματικότητας συνδέονται κατεξοχήν η περιγραφή και η αφήγηση, ενώ με τη νοητική επεξεργασία της η επιχειρηματολογία (αιτιολόγηση /αξιολόγηση).