α.Κείμενο 2: Tσοκαλίδου, Ρ. 1999. Η χρήση της γλώσσας και τα δύο φύλα. Ομιλία στο πλαίσιο του προγράμματος "Αφιέρωμα στις σχέσεις των δύο φύλων". Επιτροπή Κοινωνικής Πολιτιστικής Δραστηριότητας Βιολογικού, Α.Π.Θ.
Κοινωνιογλωσσολογικές έρευνες (Lakoff 1975· Coates 1993) δείχνουν ότι οι στερεότυπες απόψεις που έχουμε για την επικοινωνιακή ικανότητα των δύο φύλων, όπως το ότι οι γυναίκες μιλούν περισσότερο από τους άντρες, δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Υπάρχουν, επίσης, διαφορές στη χρήση του "κώδικα επικοινωνίας" (δικός μου όρος) ανάμεσα στα δύο φύλα, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε παρεξηγήσεις ή αποτυχημένες συνομιλίες. Στη συνέχεια, θα αναφερθώ σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Τα στοιχεία έχουν προκύψει από ποσοτικές και ποιοτικές έρευνες που έγιναν από κοινωνιογλωσσολόγους και, όπως όλες οι έρευνες, αποτελούν γενικεύσεις που αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα με σχετικό και όχι απόλυτο τρόπο:
-οι άντρες φαίνεται να διακόπτουν τους συνομιλητές και τις συνομιλήτριές τους περισσότερο από ό,τι οι γυναίκες·
-οι γυναίκες καταλαμβάνουν λιγότερο δημόσιο χώρο και χρόνο από τους άντρες. Δηλαδή στις μικτές συνομιλίες, μεταξύ αντρών και γυναικών, οι δεύτερες προτείνουν λιγότερα θέματα προς συζήτηση, μιλούν για λιγότερο χρόνο και συχνά τα θέματα που επιλέγουν θεωρούνται δευτερεύοντα και ασήμαντα (προσωπικά θέματα, μητρότητα), σε αντίθεση με τα θέματα που προτείνονται από τους άντρες, όπως η πολιτική, τα αθλητικά, τα αυτοκίνητα·
-οι γυναίκες εκφράζουν περισσότερη υποστήριξη στη συνομιλία με τη χρήση των minimal responses (λέξεων και επιφωνημάτων που δηλώνουν ότι παρακολουθούμε τον συνομιλητή ή τη συνομιλήτριά μας) και την οπτική επαφή. Συχνά οι άντρες μένουν τελείως σιωπηλοί ως ακροατές και δεν κοιτάζουν τον συνομιλητή ή τη συνομιλήτριά τους·
-οι γυναίκες χρησιμοποιούν περισσότερες εκφράσεις δισταγμού ή έμμεσης αντιμετώπισης των θεμάτων, όπως το ίσως ή ερωτηματικές προτάσεις για να κάνουν προτάσεις ή δηλώσεις·
-οι άντρες κάνουν μεγαλύτερη χρήση των καταφάσεων ή των προσταγών για τις δικές τους τοποθετήσεις ή επιθυμίες·
-οι άντρες χρησιμοποιούν περισσότερες βρισιές και τολμηρή γλώσσα για να εκφράσουν τις διαθέσεις τους, ενώ οι γυναίκες κάνουν μεγαλύτερη χρήση της γλωσσικής νόρμας (ακολουθούν πιστότερα τους γραμματικούς κανόνες)·
β.Κείμενο 3: Coates, J. 1993. Women, Men and Language. Λονδίνο: Longman, σελ. 138-139.
ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΑΝΤΡΕΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ
Οι άντρες και οι γυναίκες μίλησαν για τα προβλήματά τους με διαφορετικό τρόπο: οι άντρες είχαν την τάση να περιγράφουν τις περιστάσεις, ενώ οι περιγραφές των γυναικών είχαν πιο προσωπικό χαρακτήρα.
Στην προσωπική μου έρευνα επιχείρησα να διαπιστώσω ποια γλωσσικά χαρακτηριστικά είναι ιδιαίτερα του λόγου σε συζητήσεις στις οποίες μετέχουν μόνο γυναίκες. Σύμφωνα με τα δεδομένα μου, κάποιες από τις κατηγορίες χαρακτηριστικών που μας βοηθούν να κατανοήσουμε πώς επιτυγχάνεται ο συνεργατικός λόγος στις συζητήσεις των γυναικών είναι τα ακόλουθα:
|
1 |
Θέμα και θεματική ανάπτυξη Η κουβέντα είναι βασικό στοιχείο στις φιλίες των γυναικών, και οι γυναίκες συνήθως επιλέγουν να μιλήσουν για ανθρώπους και συναισθήματα παρά για αντικείμενα [...]. Αυτά τα θέματα αναπτύσσονται αργά και προσθετικά, ώστε οι συνομιλήτριες να χτίζουν η καθεμιά πάνω στη συνεισφορά της άλλης και να φτάνουν τελικά σε συναίνεση.
|
|
2 |
Ελάχιστες αντιδράσεις Οι γυναίκες χρησιμοποιούν την ελάχιστη αντίδραση, προκειμένου να σημάνουν την ενεργή προσοχή και την αλληλοϋποστήριξή τους. Τη χρησιμοποιούν επίσης για να σημειώσουν την αναγνώριση διαφορετικών σταδίων μιας συζήτησης, π.χ. την αποδοχή ενός νέου θέματος ή την αναγνώριση της ολοκλήρωσης ενός θέματος.
|
|
3 |
Επισχετικά Τα επισχετικά χρησιμοποιούνται για την έκφραση σεβασμού προς το πρόσωπο των συνομιλητριών [...], για τη διαπραγμάτευση ευαίσθητων θεμάτων και για την ενθάρρυνση συμμετοχής και άλλων ατόμων. Τα μετριαστικά εκφωνήματα ενθαρρύνουν τη συζήτηση, γιατί αποτρέπουν τους ομιλητές/τριες από την υιοθέτηση απόλυτης στάσης.
|
|
4 |
Ερωτήσεις Οι ερωτήσεις λειτουργούν συχνά ως τεχνάσματα για ανίχνευση πληροφοριών, ώστε σε μια συζήτηση κάποιος ομιλητής/τρια μπορεί να πάρει τον ρόλο του ειδικού, ενώ οι υπόλοιποι συμμετέχοντες να κάνουν τις ανάλογες ερωτήσεις. Οι γυναίκες αποφεύγουν τον ρόλο του ειδικού σε φιλική συζήτηση (μια που αυτό θα διατάραζε την ισορροπία της παρέας)· γι'αυτό τον λόγο οι ερωτήσεις για αναζήτηση πληροφοριών είναι σπάνιες σε συζητήσεις που μετέχουν μόνο γυναίκες. Αντί για αυτές, χρησιμοποιούνται ερωτηματικοί τύποι για την πρόσκληση και άλλων σε συμμετοχή και για να διαπιστωθεί αν ό,τι λέγεται είναι αποδεκτό από όλες τις παρούσες.
|
|
5. |
Εναλλαγή του γύρου ομιλίας Η ταυτόχρονη ομιλία (δηλαδή η ομιλία δύο ή περισσότερων ανθρώπων συγχρόνως) είναι συνηθισμένη στον γυναικείο λόγο, αλλά σπάνια αποτελεί σημάδι συνομιλιακής δυσλειτουργίας [...]. Φαίνεται πως οι γυναίκες ομιλήτριες εφαρμόζουν ένα μοντέλο εναλλαγής του γύρου ομιλίας, όπου ο κανόνας του να μιλάει ένας κάθε φορά δεν ισχύει. Οι συνομιλήτριες κάνουν ερωτήσεις και σχόλια όσο κάποιος άλλος μιλάει· οι ερωτήσεις και τα σχόλια είναι και αυτά, όπως και οι ελάχιστες αντιδράσεις, σημάδια ενεργής προσοχής, αλλά επιπλέον συνεισφέρουν πιο ουσιαστικά στην παραγωγή ενός συλλογικού κειμένου (λόγου). Ταυτόχρονη ομιλία προκύπτει επίσης, όταν οι ομιλήτριες συμπληρώνουν η μία τις εκφράσεις της άλλης και όταν επαναλαμβάνουν ή παραφράζουν κάτι που ειπώθηκε. Τέλος, η επικαλυπτόμενη ομιλία συναντιέται όπου δύο ή περισσότερες ομιλήτριες καταπιάνονται με κάποιο θέμα ταυτόχρονα· αυτό δεν απειλεί την κατανόηση, αλλά αντίθετα επιτρέπει την ανάπτυξη θεμάτων σε πολλαπλά επίπεδα. |
Η ομιλία ομάδων τους ενός φύλου δεν έχει ακόμη ερευνηθεί επαρκώς· όμως, όπως δείχνουν οι μελέτες στις οποίες αναφερθήκαμε σε αυτό το τμήμα, αρχίζουμε να κατανοούμε τα συνομιλιακά σχήματα του γυναικείου λόγου. Επιπλέον, αρχίζουμε να επανεκτιμούμε τα γλωσσικά χαρακτηριστικά που αποδίδονται στη γυναικεία ομιλία και που μέχρι πρόσφατα περιγράφονταν ως "ασθενή". Εκεί όπου ο κεντρικός στόχος της ομιλίας είναι η διατήρηση καλών κοινωνικών σχέσεων, οι συνεργατικές στρατηγικές του λόγου είναι εξαιρετικά λειτουργικές. Υπάρχουν περιστάσεις όπου ένας πιο ανταγωνιστικός τρόπος διεπίδρασης μπορεί να είναι πιο κατάλληλος· αλλά σίγουρα δεν είναι ακραίο να ισχυριστούμε πως σε άλλες καταστάσεις θα είναι πιο κατάλληλος ένας πιο συνεργατικός τρόπος. Ο ιδανικός (ανδρόγυνος) ομιλητής θα ήταν ικανός και στα δύο.
Συμπέρασμα
Σε αυτό το κεφάλαιο εξετάσαμε εργασίες που αποκαλύπτουν διαφορές μεταξύ των φύλων στην επικοινωνιακή ικανότητα. Οι αποδείξεις προς το παρόν υποδεικνύουν πως οι γυναίκες και οι άντρες ακολουθούν διαφορετικούς τρόπους επικοινωνίας: σε συζητήσεις όπου συμμετέχουν και τα δυο φύλα, αυτό συνεπάγεται ότι οι άντρες κυριαρχούν στη συζήτηση διακόπτοντας τις γυναίκες, ελέγχοντας τη θεματολογία της συζήτησης και σιωπώντας. Οι γυναίκες κάνουν εκτενέστερη χρήση των ελάχιστων αντιδράσεων, προκειμένου να στηρίξουν τον ομιλητή. Επίσης φαίνεται πως οι γυναίκες χρησιμοποιούν περισσότερα επισχετικά, ενώ οι άντρες μιλούν περισσότερο, βρίζουν περισσότερο και χρησιμοποιούν τύπους προστακτικής για να πετύχουν τον στόχο τους. Οι γυναίκες χρησιμοποιούν περισσότερους τύπους που σχετίζονται με την ευγένεια. Αυτά τα πλέγματα γλωσσικών χαρακτηριστικών μερικές φορές αποκαλούνται "ανδρικό ύφος" και "γυναικείο ύφος". Αυτή η ορολογία αμφισβητείται από τους O' Bar & Atkins, οι οποίοι υποστηρίζουν πως τα γλωσσικά χαρακτηριστικά που απαντούν στην ομιλία πολλών γυναικών είναι τυπικά ανθρώπων χαμηλής κοινωνικής θέσης, τόσο αντρών όσο και γυναικών, και θα ήταν πιο ακριβές να ονομάζονταν "ανίσχυρη γλώσσα". 'Oμως, μεταγενέστερες μελέτες ασυμμετρικού λόγου έχουν δείξει πως οι άντρες χαμηλής κοινωνικής θέσης δεν χρησιμοποιούν ανίσχυρη γλώσσα, αλλά επιχειρούν να κυριαρχήσουν κατά τη διεπίδραση [...].