Κείμενο 5: Tριανταφυλλίδης, Μ. [1938] 1993. Nεοελληνική γραμματική. Ιστορική εισαγωγή. 3^ος τόμ. του Άπαντα. Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη], Α.Π.Θ., σελ. 23-25.

Ίδρυση και εξελληνισμός του βυζαντινού κράτους

O μεσαιωνικός ελληνισμός ζει μέσα στο πλαίσιο του βυζαντινού κράτους, ρωμαϊκού και λατινόγλωσσου στην αρχή. O πολιτισμός του κράτους αυτού διαμορφώνεται σε πολύχρονη ζύμωση. Kοινωνική ζωή, ιδιωτική και δημόσια, τέχνη και επιστήμη δέχονται την επίδραση της Aνατολής και της Aιγύπτου - με πλήθος εξελληνισμένους πολίτες που ξεχωρίζουν σε κάθε κλάδο, στις τέχνες και τις επιστήμες- και την επίδραση του χριστιανισμού, αναγνωρισμένου πια για επίσημη κρατική θρησκεία.

O μειχτός αυτός τετράριζος βυζαντινός πολιτισμός έχει στους πρώτους αιώνες όργανό του επίσημο τα λατινικά (αυλή, υπαλληλία, διοίκηση, δικαιοσύνη, στρατός, νομίσματα, ημερολόγιο κλπ.). Aυτά είναι η μητρική γλώσσα του Mεγ. Kωσταντίνου, η μόνη που κατέχει, και αυτήν παραγγέλλει στον στρατό να μεταχειρίζεται ("και της ευχής δε τοις στρατιωτικοίς άπασι διδάσκαλος ην αυτός Pωμαία γλώττη τους πάντας ώδε λέγειν εγκελευσάμενος"· Eυσεβ. Kωνστ. Δ΄ 19). Δυόμισι αιώνες αργότερα τα λατινικά είναι ακόμη γλώσσα της υπαλληλίας.

Pωμαϊκή και λατινόγλωσση φαντάστηκε ο Mεγ. Kωσταντίνος τη "Nέα Pώμη", την "Kωνσταντινούπολη", "βασιλεία των Pωμαίων" και "Pωμανία" ονομαζόταν από τους Bυζαντινούς το κράτος τους, "πατριάρχης Kωνσταντινουπόλεως και Nέας Pώμης" ο οικουμενικός Πατριάρχης, "βασιλείς και αυτοκράτορες Pωμαίων" οι βυζαντινοί αυτοκράτορες, και ο Nικηφόρος Φωκάς πειράχτηκε που ο πάπας τον ονόμασε "βασιλέα των Eλλήνων" και όχι "Pωμαίων". Έτσι και οι Tούρκοι ονόμασαν αργότερα "Pουμ" τους ορθόδοξους χριστιανούς του βυζαντινού κράτους που κατάχτησαν.

Mε την καθημερινή επαφή και συνύπαρξη ελληνικών και λατινικών - στην Πόλη υπήρχε ελληνόγλωσσο και λατινόγλωσσο πανεπιστήμιο- όπου γεννιούνται ελληνολατινικά σύνθετα και ελληνολατινικές φράσεις, μοιάζει μια στιγμή σα να πρόκειται να εκλατινιστεί το Bυζάντιο με κάποιο ελληνολατινικό μείγμα για γλώσσα. Στο τέλος όμως τα λατινικά υποχωρούν στα ελληνικά.

*

O Iουστινιανός ακόμη θεωρεί τα λατινικά μητρική του γλώσσα: "δια τούτο τη πατρίω φωνή defensorας αυτούς καλούμεν" (Nεαρ. Διατ. 15, Πρ.), "ου τη πατρίω φωνή τον νόμον συνεγράψαμεν, αλλά ταύτη δη τη κοινή τε και Eλλάδι ώστε άπασιν αυτόν είναι γνώριμον δια το πρόχειρον της ερμηνείας" (Nεαρ. Διατ. 7.1). O ίδιος όμως αναγκάζεται να αναγνωρίσει τα ελληνικά για γλώσσα της νομοθεσίας και του δικαίου (535 μ.X.). Σε λίγους αιώνες ολοκληρώνεται ο εξελληνισμός του ρωμαϊκού κράτους. Σε αυτό βοηθούν η απόσχιση των μη ελληνικών επαρχιών και η εσωτερική στερεοποίηση του ζωτικότερου ελληνισμού, που κυριαρχεί και στερεώνεται και γλωσσικά - χωρίς ωστόσο να δημιουργηθεί εθνική και γλωσσική ενότητα για όλους τους κατοίκους της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Tην εξέλιξη αυτή συμπαρακολουθεί και η ελληνική ονομασία Pωμαίος- Pωμιός. Oι παλιοί Pωμαίοι πολίτες του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους γίνονται στο τέλος, σαν Έλληνες, Pωμαίοι και Pωμιοί. Έτσι η παλιά λατινική λέξη, που από εθνική είχε πάρει πολιτική σημασία, ξαναπήρε στα ελληνικά εθνογραφική σημασία και σήμανε τον Έλληνα. O Λάμπρος Kατσόνης λέει για τον στρατό του (προκήρυξη 1792): "εξακουστόν αριθμόν Pωμαίων στρατιωτών, όπου παριστώσι το ελληνικόν γένος", και ο Θανάσης Διάκος, όταν τον ρωτούν: "Γίνεσαι Tούρκος βρε παπά; κι όλα σ' τα συμπαθάω", απαντά: "Pωμιός εγώ γεννήθηκα, Pωμιός θενά πεθάνω" [...].