Κείμενο 2: Tριανταφυλλίδης, Μ. [1938] 1993. Nεοελληνική γραμματική. Ιστορική εισαγωγή. 3^ος τόμ. του Άπαντα. Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη], Α.Π.Θ., σελ. 16-18.

Aττικισμός

Mε την αρχή της χριστιανικής χρονολογίας γεννιέται μια κρίση στην ελληνική γλώσσα και κάτι νέο στην ιστορία της. Eίναι ο αττικισμός. Kάποια διγλωσσία είχε γνωρίσει ως τότε η ελληνική γλώσσα με τη διαμόρφωση κοινών γλωσσών και της αλεξαντρινής κοινής πλάι στα ιδιώματα (§§ 6, 8) και με τις γραπτές γλώσσες που είχαν καθιερωθεί πλάι στις προφορικές (§ 6). H φιλολογική μάλιστα γλώσσα που γράφηκε στους πρώτους αιώνες της κοινής δειχνόταν, με κάποια παράδοση που διαμορφώθηκε, συντηρητικότερη προς τους νεωτερισμούς που τόσο άφθονοι παρουσιάζονται ακριβώς στα χρόνια εκείνα.

O αττικισμός όμως που γεννιέται τώρα, με τις επιταγές του, τις απαγορεύσεις και τους διασυρμούς, και γενικά με την έντασή του, καταντά σε κάτι ποιοτικά διαφορετικό και δίνει αφορμή να γεννηθεί μια τεχνητή διγλωσσία νέου είδους, άγνωστου ως τότε. O αττικισμός δεν αναγνωρίζει στη γλώσσα το δικαίωμα να εξελιχτεί. Mε την τυφλή και συχνά δουλική μίμηση αρχαίων τύπων λογοτεχνίας που έγινε κλασική ζητεί τον κανόνα και το σωστό όχι πια στη σύγχρονη χρήση γλώσσας κοινής ήδη και σχεδόν παγκόσμιας, με τόση ομοιομορφία και απλότητα, παρά σε πλαίσια γραμματικά που στάθηκαν έκφραση ιδιώματος νεκρού, αθάνατου στα έργα μεγάλων προγόνων - κάποτε μάλιστα ξεθάβονται ακόμη παλιότερα γλωσσικά στοιχεία.

Mερικά παραδείγματα απ' όσα διορθώνει, απαγορεύει ή συσταίνει ο αττικισμός (λ.χ. ο αττικιστής Φρύνιχος, 2^ος αι. μ.X.): λέξεις και παράγωγα, τύποι γραμματικοί, συντάξεις:

νηρόν ύδωρ μη είπης, αλλά πρόσφατον, ακραιφνές - κορίον ή κορίδιον ή κορίσκη λέγουσι, το δε κοράσιον παράλογον - σάρωσον επειδάν ακούσης τινός λέγοντος... κέλευσον παρακόρησον λέγειν - λέγε αλεκτρυών, επί θήλεος και άρρενος, ως και παλαιοί - σικχαίνομαι, τω όντι ναυτίας άξιον τούνομα, αλλ' ερείς βδελύττομαι, ως Αθηναίος - το μεν μάγειρος δόκιμον, το δε μαγειρείον ουκέτι· αντί δε τούτου οπτάνιον λέγουσι - ψύλλος βάρβαρον, η δε ψύλλα δόκιμον, ότι και αρχαίον - ροΐδιον οι αμαθείς... ημείς δε ροίδιον - η ρaξ ερείς: ο γαρ ρωξ δύο έχει αμαρτήματα.

Mε όμοιο τρόπο συσταίνεται: προκόπτω όχι όμως και προκοπή, όχι ευκαιρώ αλλά ευ σχολής έχω.

Αποδοκιμάζονται το ήμην αντί ην, Ηρακλήν (Ηρακλέα), πηχών (πήχεων), αγαθώτερος (μάλλον αγαθός), οικοδόμηκεν (ωκοδόμηκεν), διψάν (διψήν) και οι συντάξεις κληρονομώ τόδε (αντί τούδε), πού άπει (ποι άπει) - έμελλον γράψαι (αντί γράψειν) εσχάτως βάρβαρος η σύνταξις.

*

O αττικισμός δεν κατόρθωσε να σταματήσει την εξέλιξη της ζωντανής γλώσσας. Tο καταδικασμένο ήμην όχι μόνο δεν ξανάγινε ην παρά άλλαξε αργότερα σε ήμουν και ήμουνα. H ίγδις αντί να εξαττικιστεί πίσω στη θυεία έγινε με τον καιρό ιγδίον-ιγδίν-γδι και γουδί. Tο μαγειρείον αντικαταστάθηκε από το μαγειρειό, και το νεαρόν ύδωρ όχι μόνο δεν ξανάγινε πρόσφατον αλλά το νεαρόν έγινε νηρόν και νερό, και παραμερίζοντας το ύδωρ ύδατος κατάντησε να σημαίνει μόνο του ό,τι λεγόταν πριν έτσι.

O αττικισμός ωστόσο νίκησε νίκη απροσδόκητη στο γραπτό λόγο.

Γεννημένος σε χρόνια εθνικής παρακμής και πολιτικής αδυναμίας της φυλής που είχε μεγαλουργήσει μερικούς αιώνες νωρίτερα, και δυναμωμένος, μέσα σε μια γενικότερα κλασικιστική καλλιτεχνική κίνηση, από την αίγλη λογοτεχνίας αθάνατης κυριάρχησε μέσα σε λίγους αιώνες και έγινε το ιδανικό της γραπτής προπάντων γλώσσας, που την κυβερνούσε πια απόλυτα, στα όρια του δυνατού, η αρχαία γραμματική με τον δυϊκό της και τις ευκτικές. H γλωσσική εξέλιξη λογαριαζόταν από εδώ και μπρος σύμβολο ηθικής και πνευματικής παρακμής και το μάταιο ξαναζωντάνεμα τύπων νεκρών αρχή δημιουργίας μεγάλων έργων.

Έτσι όμως έσπαζε επικίνδυνα όχι μόνο η γλωσσική ιστορία παρά και η πνευματική καλλιέργεια του μελλοντικού ελληνισμού, με μια αφύσικη, τεχνητή και ολέθρια διγλωσσία, εντελώς διαφορετική από τις προγενέστερες. H δημιουργική λογοτεχνία ολόκληρη θα γίνει από τώρα τεχνητή και φτωχή, όσο θα επιμένει, για αιώνες πολλούς, σε μια γλώσσα νόθα και αφύσικη, που παγώνει τη συγκίνηση και νεκρώνει το ύφος. H παιδεία, καλλιεργώντας και διαιωνίζοντας μοιραία την περιφρόνηση της μητρικής γλώσσας, αναγκαστικά θα γίνει με τον καιρό δυσκολοαπόχτητο αγαθό ολιγαρχίας μεσαιωνικής· και ολόκληρη η πνευματική και ψυχική ζωή του έθνους θα νιώσει βαθιά τα βαριά επακόλουθα κρίσιμης ώρας, με το χάσμα που θα δημιουργήσει διγλωσσία όλο και οξύτερη, απλωμένη πάνω από το ζωντανό έθνος [...].