Κείμενο 1: Aπόσπασμα από τον επίλογο της Γραμματικής του Σοφιανού, όπως αναδημοσιεύεται στο: Τριανταφυλλίδης, Μ. [1938] 1981. Nεοελληνική Γραμματική. Iστορική Eισαγωγή. 3ος τόμ. του 'Απαντα, 324-326. Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών. Στο απόσπασμα αυτό φαίνεται το ενδιαφέρον, ο προβληματισμός αλλά και η σωστή κρίση και διεισδυτική ικανότητα με την οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει το δίπολο "παιδεία" και "γλώσσα". Στο κείμενο διατηρήθηκε η ορθογραφία του συγγραφέα.
Kαι, μη βαρυγομήση τινάς, αν εκείνα, που εις πολλούς χρόνους και καιρούς με πολύν κόπον και καλούς διδασκάλους μετά βίας μαθαίνονται, τώρη να τα βλέπουν, εις τέτοιαν γλώσσαν κοινήν όπου και οι γυναίκες σχεδόν να την γρυκούν, ότι και διά τούτο οι νέοι θέλουν αφήσει να μηδέν σπουδάζουν 'ς τα μαθήματα τα ελληνικά, αλλά μάλιστα τούτη θέλει είσται αρχή καλή να παρακινηθούν και να πάρουν πόθον να μάθουν εκείνα πούναι βαθύτερα και ποχθίζονται με μεγάλην σπουδήν, επειδή χωρίς διδάσκαλον απατός του τινας εις ολίγον θέλει μάθη να κλίνει τα μέρη του λόγου και θέλει ξεύρει να κανονίζει και να τεχνολογά και τάλλα ωσάν είναι γραμμένα. Λέγω να γράφει ορθά και να συντάσσει τα λόγια του με τέχνην γραμματικήν κατά την κοινήν συνήθειαν· τι του λείπεται λοιπόν απεκεί, ειμή μόνον η ρητορική τέχνη και η λογική πραγματεία και ύστερ' απ' όλα αυτή η φιλοσοφία, οποία, αν ο θεός μας δώση ανάπαυσιν και υγείαν, όλα τα θέλομεν δώσει εις τούτην την χυδαίαν και κοινήν γλώσσαν· επειδή εις τέτοιαν κακήν τύχην κατήντησε το πάλαι ποτέ μακαριστόν γένος ημών των Γραικών, ότι μόλις ευρίσκεται τώρη διδάσκαλος όπου νάναι ικανός να διδάσκει τους νέους καν την γραμματικήν τέχνην, πόσω μάλλον ρητορικήν και λογικήν, γεωμετρίαν και αστρονομίαν, και τάλλα της φιλοσοφίας τα μέρη.
Λοιπόν, σπουδαιότατοι νέοι, εκστηθίζετε και στοχάζεσθε καλά μετά επιμελείας το πρώτον τούτο μέρος της γραμματικής τουτηνής, και τάσσω σας ότι ευκολώτατα να φθάσετε εις αυτό το ύψος της φιλοσοφίας, επειδή τάλλα όλα κατά τάξιν και με ευκολίαν μεγάλην μαθαίνονται, μόνον να θέλει τινάς και χωρίς διδάσκαλον· διότι οι επιστήμαις μαθαίνονται όχι μόνον με την ελληνικήν γλώσσαν, αμή και με πάσαν άλλην γλώσσαν όπου νάν' ανάμεσα 'ς τους ανθρώπους, καλά και αν ήτον η βαρβαρώτερη του κόσμου, πόσω μάλλον η εδική μας ομιλία, η κοινή λέγω, οπόχει τέτοιαν ευταξίαν και αρμονίαν και καλλωπισμόν, όπου, ως εγώ νομίζω, άλλη να μηδέν έναι όπου καν να της σιμώνει.
Aλλ' όμως πολλά έθνη εμεταγλώττισαν τα ελληνικά μαθήματα εις την γλώσσαν την εδικήν τους, κέχουν όλαις ταις επιστήμαις μ' αυτήν την φιλοσοφίαν, και προκόφτουν. Διά τούτο κ' εσείς θαρρείτε και μηδέν αμελείτε, ότι όλα είναι δυνατά 'ς το γένος των Pωμαίων, μόνον να θέλει, επειδή ο θεός τους εχάρισε νάχουν φύσιν επιτηδειοτέραν απ' όλα τα άλλα έθνη καί, αν θελήσουν να την βάλουν 'ς ταις επιστήμαις, μεγάλα προτερήματα να κατορθώσουν. Kαι μηδέν ξαφορμίζεται τινάς λέγοντας ότι είμαι πτωχός ή δεν έχω καιρόν να μαθαίνω γραμματικαίς, αμή σώνει μου να διαβάζω καλά, και να καλαναρχώ, και να γράφω, και νάχω πράξιν εις τα κολυβογράμματα· και λογάριασαι πόσους χρόνους με τους δασκάλους οι νέοι κάθοντ' επί τα σχολία να παιδεύονται νύκτα κ' ημέραν μόνον να γράφουν ή να διαβάζουν, και οι περισσότεροι γενειάζουν εις το σχολίον και ακόμη, καν να καλαναρχούν ή να διαβάζουν καλά, δεν προκόφτουν· δεν θέλω να ειπώ να γρυκούν το τι διαβάζουν. Eι δε και βαλθούν, αφού μάθουν το Πάτερ ημών τα παιδία και τον χαιρετισμόν της Παναγίας και τάλλα οπούν' αναγκαία να ξεύρει κάθε χριστιανός, και πιάσουν να εκστηθίζουν από την αρχήν τούτην την γραμματικήν και κατά τάξιν ταις άλλαις επιστήμαις, και μετά επιμελείας και πόθου τα βάλουν καλά εις τον νουν τους, δεν θέλω να ειπώ πέντε κ' έξη και δέκα χρόνους αμή μόνον έναν ή δύο, τάσσω σας ότι να ξεύρουν περισσότερα εις πάσα πράγμα από κείνους οπογέρασαν 'ς τα κολυβογράμματα. Kαιρός λοιπόν έναι ναφήσομεν τα προοίμια και να πιάσωμεν το έργον.