10. Συμπεράσματα και προοπτικές
10.1 Το θέμα της ταυτότητας
Οι ελληνόφωνες εστίες του Λιβάνου και της Συρίας καθιστούν αναγκαία τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ γλώσσας, εθνοτικής ταυτότητας και θρησκείας. Eίναι γεγονός ότι από τη μια πλευρά είναι η ορθόδοξη θρησκεία, που διαδίδει την ελληνική γλώσσα ειδικά στους ορθόδοξους Λιβανέζους και Σύριους (Balamand, σχολεία ελληνικών κοινοτήτων), από την άλλη, όμως, είναι οι κρητικής καταγωγής μουσουλμάνοι της περιοχής, που διατηρούν μετά από πολλές γενιές τη γλώσσα που μετέφεραν μαζί τους από την Eλλάδα.
Το θέμα της σύνδεσης της εθνοτικής ταυτότητας με τη θρησκεία έχει απασχολήσει γενικότερα τις πολυθρησκευτικές κοινωνίες (Salibi, 1988). Eνδεικτικά ερωτήματα: με ποιο τρόπο συνδέονται ο αραβισμός με τον ισλαμισμό, πώς προσδιορίζεται ο χριστιανικός αραβόφωνος κόσμος; Tι, αντίστοιχα, συμβαίνει με τους μουσουλμάνους Έλληνες πολίτες στην Ελλάδα, ή με τους μη χριστιανούς ελληνικής καταγωγής κατοίκους της διασποράς; Από τα παραπάνω ερωτήματα-θέματα φαίνεται ένας αναπόφευκτος διαχωρισμός ανάμεσα στη γλώσσα, την ελληνομάθεια και τη θρησκεία. Ταυτόχρονα, όμως, εφόσον στοιχεία της θρησκείας αποτελούν και στοιχεία πολιτισμού, δεν μπορούμε να αγνοούμε τη θρησκεία στην ανάλυση της εθνοτικής ταυτότητας μίας ομάδας. Για την εν λόγω ομάδα, οι απόψεις για τη θρησκευτική καταγωγή της κοινότητας διίστανται. Μια άποψη που εκφράστηκε από μέλος της κοινότητας είναι ότι οι πρόγονοί της ήταν χριστιανοί και αναγκάστηκαν για λόγους επιβίωσης να εξισλαμισθούν. Αυτή η άποψη που εκφράζει ο κ.Σουλάκης στο παρακάτω βίντεο παραπέμπει σε μία στάση και αντίληψη για τη θρησκευτική μας ταυτότητα ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων συνθηκών ζωής πέρα από τις οποιεσδήποτε προσωπικές μας επιλογές, με συνέπεια να αποδυναμώνονται η ισχύς και οι προεκτάσεις της.
Η θεωρία των κεντρικών αξιών (core values, Smolicz, 1981, 1984) έρχεται να βοηθήσει στην προσπάθειά μας να ορίσουμε, με μια πιθανή σειρά προτεραιότητας, τα στοιχεία που συνθέτουν την εθνοτική ταυτότητα των ελληνικής καταγωγής κατοίκων της διασποράς. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, κάθε εθνοτική ομάδα επιλέγει τα στοιχεία εκείνα που θα γίνουν ο άξονας της διατήρησης της ταυτότητάς της, και αυτά μπορεί να είναι: η γλώσσα, η θρησκεία, η οικογένεια, ή ακόμη τα έθιμα και οι καθημερινές πρακτικές. Έρευνες, σε παγκόσμιο επίπεδο, δείχνουν ότι η διατήρηση της ελληνικής γλώσσας θεωρείται ως η πρωταρχική κεντρική αξία για τους/τις Έλληνες/ίδες της διασποράς (Smolicz & Secombe, 1985· Τsokalidou, 1994), και ακολουθούν η θρησκεία, οι παραδόσεις και οι άλλες αξίες. Με βάση αυτήν την ανάλυση και τηρουμένων των ιδιομορφιών θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο μουσουλμανικός ελληνόφωνος πληθυσμός της Συρίας και του Λιβάνου έχει υψηλό δείκτη ελληνομάθειας και διατήρησης της ελληνικής ταυτότητας, μια και διατηρεί τον κεντρικό άξονά της, τη γλώσσα. Η γλώσσα, όπως δηλώνει και ο Fishman (1989), γίνεται το ισχυρότερο μέσο διατήρησης ή απόρριψης της εθνοτικής ταυτότητας, στον βαθμό που αυτή συνοψίζει και εκφράζει όλα τα υπόλοιπα, ιστορικά και συμβολικά, στοιχεία που συνθέτουν την εθνοτική μας ταυτότητα.
Kρίνουμε απαραίτητη τη συμβολή της μητροπολιτικής Ελλάδας στη διατήρηση των ελληνόφωνων εστιών των χωρών του Λιβάνου και της Συρίας, με υπέρβαση των φραγμών της θρησκείας και με σοβαρή αντιμετώπιση των διαφορετικών αναγκών τόσο των χριστιανικών όσο και των μη χριστιανικών ελληνόφωνων εστιών. Άμεσα μέτρα προς μια τέτοια κατεύθυνση θα αποτελούσαν το κίνητρο της πιστοποίησης της ελληνομάθειας για τους/τις ελληνομαθείς στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, καθώς και η στήριξη (με πολιτισμικά ευέλικτα προγράμματα διδασκαλίας και έρευνας της ελληνικής γλώσσας από εκπαιδευμένο προσωπικό) τέτοιων ασθενών αλλά σημαντικών εστιών ελληνομάθειας του εξωτερικού.
10.2 Η ελληνική γλώσσα και η διάδοσή της
Πριν κλείσουμε τη μελέτη αυτή, έχει ενδιαφέρον να αναλογιστούμε και να μοιραστούμε την ανησυχία που εκφράστηκε από τον συμμετέχοντα Α.4.98:
- Eμείς νομίζω είμαστε οι τελευταίοι που κρατάμε τη γλώσσα. H κόρη μου, ο γιος μου εντάξει, τα παιδιά τους όμως;
Η ανησυχία αυτή μας παραπέμπει στο θέμα και τον προβληματισμό της διδασκαλίας και διάδοσης της ελληνικής γλώσσας στην περιοχή των δύο αυτών χωρών. Όπως έχει ήδη διατυπωθεί παραπάνω, η διατήρηση και διάδοση της ελληνικής γλώσσας στις κοινότητες της ελληνόφωνης διασποράς έχει να κάνει με μια σειρά από παράγοντες, ανάμεσα στους οποίους είναι και οι εξής:
- η σημασία που προσάπτει η μητροπολιτική Ελλάδα στην κοινότητα του εξωτερικού (αυτή καθορίζεται από τις εκάστοτε πολιτικές συνθήκες και την ανάγκη της Ελλάδας να απευθυνθεί στη διασπορά της),
- οι σχέσεις που συνδέουν την κοινότητα με την επίσημη Ελλάδα (στην περίπτωση των μουσουλμάνων ελληνοφώνων της διασποράς, η αποδοχή και ενίσχυση της ελληνοφωνίας επηρεάζεται από τις εκάστοτε κυβερνήσεις της Ελλάδας),
- οι συνθήκες διαβίωσης των ελληνοφώνων στη χώρα υποδοχής τους (οι επικρατούσες πολιτικές συνθήκες μπορεί να περιορίζουν τις δραστηριότητες της κοινότητας, ενώ η έλλειψη οικονομικών δυνατοτήτων συνεπάγεται και γενικότερα χαμηλό μορφωτικό επίπεδο) ,
- η αίσθηση ταυτότητας της εκάστοτε εθνοτικής ομάδας, η οποία συνδέεται και με την πρόσβαση που αυτή τους δίνει σε θέσεις εξουσίας (Mansour, 1993),
- οι μορφωτικές προτεραιότητες της ομάδας (εκμάθηση της γλώσσας των προγόνων τους ή μιας ισχυρής και περισσότερο λειτουργικής γλώσσας),
- τα μέσα που διαθέτουν τα μέλη των ελληνόφωνων κοινοτήτων για να πραγματοποιήσουν τη συστηματική διατήρηση της εθνοτικής τους γλώσσας (υλικοτεχνική υποδομή, υποτροφίες για σπουδές στην Ελλάδα, επιμορφωτικά προγράμματα ανταλλαγών),
- η ποιότητα των προγραμμάτων διδασκαλίας της ελληνικής, που είναι διαθέσιμα στη χώρα όπου ζει η εν λόγω κοινότητα (συχνά ο αποσπασμένος εκπαιδευτικός από την Ελλάδα δεν παρέχει την καλύτερη δυνατή λύση για τις εκπαιδευτικές ανάγκες της διασποράς).
Είναι εμφανές ότι για την αντιμετώπιση των παραπάνω θεμάτων απαιτείται η σοβαρή συμμετοχή της Ελλάδας, για την υλική και ηθική στήριξη των εν λόγω κοινοτήτων που, απομονωμένες από τη χώρα προέλευσής τους, διατηρούν έντονη την επιθυμία τους για την περαιτέρω διατήρηση της εθνοτικής τους ταυτότητας, πέρα από ιδεολογικούς ή θρησκευτικούς περιορισμούς. Η επιθυμία αυτή γίνεται εμφανής και στο βίντεο που ακολουθεί:
Ο Μουσταφά, επίσης, δηλώνει ότι «η Κρήτη είναι στο αίμα μας», συνοψίζοντας τις στάσεις, τις αντιλήψεις και τα συναισθήματα των ελληνόφωνων κοινοτήτων που παρουσιάσαμε στη μελέτη αυτή. Την ιδιαίτερη εθνοτική μας ταυτότητα την έχουμε μέσα μας όπου και αν πάμε, όπου και αν μεγαλώσουμε, γιατί αυτή έχει αποτυπωθεί στη γλωσσική ποικιλία που μας περιβάλλει όταν πρωτογνωρίζουμε τον κόσμο, στις κοινωνικές σχέσεις που δημιουργούμε με τα άτομα που μπορούν να ταυτιστούν μαζί μας και με τις πολιτισμικές μας ιδιαιτερότητες, αλλά και στα τραγούδια που εκφράζουν τον συναισθηματικό μας πλούτο. Η γνωριμία με το Χαμεντίγιε της Συρίας και την Ελ Μίνα του Λιβάνου μάς δίδαξε την αξία και τη δυναμική της διατήρησης της εσωτερικής ιδιαιτερότητάς μας, πολιτισμικής και γλωσσικής, πέρα από όποια -εξωτερικά- γεωγραφικά και χρονικά όρια.
Παιδιά στο Χαμεντίγιε της Συρίας, 1998
