Έτος
Αριθμός συμμετοχικής παρατήρησης
Περιοχή παρατήρησης
Φύλο Συμμετεχόντων
Κωδικός ατόμου ίδιου φύλου και ίδιας παρατήρησης
1997
1
Χαμεντίγιε
Α
1997
2
Χαμεντίγιε
Α
1998
1
Χαμεντίγιε
Α, Θ
1998
3
Χαμεντίγιε
Θ
α
1998
3
Χαμεντίγιε
Θ
β
1998
3
Χαμεντίγιε
Α
1998
4
Ελ Μίνα
Α
1998
4
Ελ Μίνα
Θ
α
1998
5
Ελ Μίνα
Θ
α
1998
5
Ελ Μίνα
Θ
β
1998
6
Ελ Μίνα
Α
1998
6
Ελ Μίνα
Θ
Δηλαδή, η παρούσα μελέτη της γλωσσικής συμπεριφοράς των ελληνόφωνων εστιών της περιοχής βασίζεται σε δύο (1 & 2) ηχογραφημένες συμμετοχικές παρατηρήσεις του 1997 και πέντε (1, 3, 4, 5 & 6) 1998. Οι πρώτες έγιναν μόνο στο Χαμεντίγιε της Συρίας, ενώ οι δεύτερες στο Χαμεντίγιε και την Ελ Μίνα. Η συμμετοχική παρατήρηση 1 αναφέρεται στην ίδια οικογένεια και τα δύο χρόνια, με τη συμμετοχή και της μητέρας το 1998. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο κατά τη δεύτερη επιτόπια έρευνα στην περιοχή ένιωσε άνετα η μητέρα της οικογένειας να ηχογραφηθεί. Από τον παραπάνω πίνακα γίνεται επίσης κατανοητό ότι το δεύτερο έτος της επιτόπιας έρευνας υπήρξε περισσότερο παραγωγικό, γεγονός που αποδίδεται κυρίως στην ανάπτυξη αμοιβαίας εμπιστοσύνης ανάμεσα στην ερευνήτρια και τα μέλη της κοινότητας. Έτσι συλλέχθηκαν περισσότερα στοιχεία από τη γλωσσική συμπεριφορά των δύο φύλων, αλλά και ατόμων διαφορετικής γενιάς στις ίδιες οικογένειες.
8.1 Αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις
Το πρώτο απομαγνητοφωνημένο παράδειγμα που ακολουθεί αποτελείται από αποσπάσματα συνέντευξης με τους Α.2.97 και Α.1.97/98, ένα μεσήλικα και ένα νεαρό μέλος της κοινότητας (ηλικίες αντίστοιχα 50 και 30), αντίστοιχα. Το νεαρό μέλος (Α.1. 97/98) είχε μείνει και εργαστεί στην Κρήτη για 5 μήνες πριν από μερικά χρόνια, ενώ ο αδερφός του μένει μόνιμα στην Κρήτη και έχει γίνει χριστιανός για να παντρευτεί Ελληνίδα. Ανάμεσα στα άλλα, ο ίδιος μεταφέρει και το παράπονο της οικογένειάς του για το ότι δεν μπόρεσαν να παρευρεθούν στον γάμο του, γιατί η ελληνική πρεσβεία της Συρίας δεν τους χορηγεί βίζα. Η άρνηση αυτή αποτελεί σταθερή πολιτική της πρεσβείας τα τελευταία χρόνια. Με τα αποσπάσματα που ακολουθούν θα περιγράψουμε το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του θέματός μας, κάνοντας γενικές αναφορές στα θέματα καταγωγής, γλώσσας, ταυτότητας και συνθηκών ζωής της κοινότητας, όπως αυτά προκύπτουν από συνεντεύξεις με μέλη της.
Οικογένεια κρητικής καταγωγής στο Χαμεντίγιε, 1997
Σχετικά με την καταγωγή, τη γλώσσα και την ταυτότητά τους
1.
E:
Πόσα χρόνια έχετε που φύγατε από την Ελλάδα;
Α.2.97:
Είναι πάνω από εκατό χρόνια. ....
Α.1.97:
Παρατήσαμε την Κρήτη κι ήρθαμε εδώ πέρα. Γιατί; Ήταν κάτι που έχει να κάνει με το civil war, τον πόλεμο που ήταν στην Κρήτη, δηλαδή, ναι, την εποχή που ήρθαμε στο Hamediye οι Κρητικοί, δηλαδή, ήταν διακόσια με εκατό χρόνια, δηλαδή πριν να ελευθερωθεί η Κρήτη.
O ίδιος, στη συνέχεια, σχολιάζει το θέμα των ιστορικών λόγων που οδήγησαν στην εκδίωξη της κοινότητάς του από την Κρήτη, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι υπάρχει έλλειψη συγκεκριμένων στοιχείων, και θα ήθελε οι συμπατριώτες του στην Κρήτη να μη νιώθουν ότι αυτοί μπορεί να ενδιαφέρονται για τις περιουσίες των προγόνων τους. Το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να μπορούν να επισκέπτονται τον τόπο καταγωγής τους:
Επίσης, ο Α.4.98 χαρακτηρίζει ως «κατάρα» το γεγονός ότι οι πρόγονοί του χωρίστηκαν δύο φορές από τους δικούς τους, πρώτα από αυτούς που μείναν στην Κρήτη και έπειτα από αυτούς που μείναν στο Χαμεντίγιε της Συρίας ή στην Ελ Μίνα του Λιβάνου.
2.
Α.2.97:
Τα καθημερινά πράγματα τα σκέφτομαι στα κρητικά, αλλά τα επαγγελματικά, τα επιστημονικά στα αραβικά.
"Είμαι Σύριος απότην Κρήτη"
"Με ενδιαφέρει η Κρήτη"
Από το παραπάνω παράδειγμα γίνεται εμφανές ότι υφίσταται διαχωρισμός μεταξύ των λειτουργιών των δύο γλωσσών του Α.1.97/98, με την ασθενή γλώσσα (ελληνικά) να καταλαμβάνει τον ιδιωτικό κυρίως χώρο και την ισχυρή (αραβικά) τον δημόσιο και επαγγελματικό τομέα. Στο θέμα της εθνοτικής τους ταυτότητας, όπως χαρακτηριστικά εκφράζεται από τον Α.1.98, τα πράγματα είναι ξεκάθαρα, μια και η κρητική τους καταγωγή και συνείδηση είναι αναμφισβήτητα.
3.
Α.1.97:
Αλλά μιλούμε τα Κρητικά, τα μιλούμε από τους παππούδες μας, απ'τους πατεράδες μας ...
Ε:
Ξέρετε να γράφετε ελληνικά;
Α.2.97:
Έχουμε ένα γιατρό που γράφει ελληνικά
Α.1.97:
Όλοι ήρθαμε εδώ πέρα και ξέραμε μόνο τα κρητικά, δηλαδή δεν ξέραμε άλλη ξένη γλώσσα. Αν είχαμε άλλη καταγωγή, θα ξέραμε κι άλλη γλώσσα (...) Μόνος μου έμαθα ελληνικά (γραπτά)
Σχετικά με τη ζωή στο χωριό
4.
Α.2.97:
Είμαστε πολύ καλά, είμαστε. Τα σπίτια μας καλά, τα παιδιά μας καλά (...)
Καλά είμαστε, να φάμε, να πιούμε, η υγεία καλά, τα παιδιά καλά ...
Τα τραγούδια της Κρήτης όλα τά'χουμε
Ε:
Εσείς κάνετε προξενειό στην κόρη σας;
Α.2.97:
Εγώ θα τση πω αν είναι καλός ή δεν είναι καλός; Όχι! Μόνη της. Άμα είναι καλός άνθρωπος, γιατί όχι;
Ε:
Νέα έχετε από την Κρήτη;
Α.2.97:
Εφτά το βράδυ βάλαμε την τελεόραση και έρχεται η Ελλάδα όλη.
Σχετικά με την Ελλάδα και την Κρήτη
5.
Ε:
Αυτοί που πάνε στην Κρήτη τι δουλειές κάνουν;
Α.2.97:
Στις οικοδομές δουλεύουν. Εγώ το παιδί μου τώρα στην Κρήτη πέντε χρόνια είναι, πέντε χρόνια στην Κρήτη. (...) Έκανε πολλές δουλειές στην Κρήτη
... Θέλουμε να μας δώσουνε βίζα
... Αγαπούμε την Ελλάδα .... Στην Κύπρο είναι καλύτερα από την Ελλάδα, που είναι η μάνα μας, η πατρίδα μας. Στην Κύπρο πηγαίνουμε, «καλώς ορίσατε». Είναι καλύτερα για μας. Στην Ελλάδα τίποτε, τίποτε. Ούτε από τον Λίβανο, ούτε από τη Συρία (σχετικά με τη βίζα)6.
Α.1.97:
Οι καλύτεροι φίλοι που γνώρισα στον κόσμο είναι αυτοί που γνώρισα στην Κρήτη (...) βρήκα φίλους που μου δώκανε ό,τι βοήθεια ήθελα, πιάσε από χρήμα, πιάσε από γνώμη, ο,τιδήποτε δηλαδή
Στο παραπάνω βίντεο αποτυπώνονται οι εικόνες μιας κατοίκου του Χαμεντίγιε για τον τόπο καταγωγής της, σκιαγραφώντας έτσι ένα ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς και κατανόησης των βιωμάτων της κρητικόφωνης κοινότητας στο Χαμενίγιε και την Ελ Μίνα.
8.2 Συζήτηση των παραδειγμάτων
Τα παραπάνω παραδείγματα είναι αντιπροσωπευτικά των στάσεων που εκδηλώνονται από τα μέλη της ελληνόφωνης αυτής κοινότητας σε σχέση με καίρια θέματα σχετικά με την εθνοτική τους συνείδηση και ταυτότητα, τη γλώσσα, τη σχέση τους με τον τόπο που μένουν και τη χώρα προέλευσής τους. Τα κρητικά αποτελούν παρακαταθήκη των προγόνων τους, οι οποίοι και τους τα δίδαξαν (παράδειγμα 3). Σε όσους αμφισβητούν την κρητική τους καταγωγή απαντούν ότι «αν είχαμε άλλη καταγωγή, θα ξέραμε και άλλη γλώσσα». Η στενή σχέση γλώσσας και καταγωγής επιβεβαιώνεται και από τη σχετική βιβλιογραφία, όπως αναφέραμε προηγουμένως (ενότητα 7).
Επίσης, η Kalantzis (1993) προτείνει την αντιμετώπιση του θέματος της εθνοτικής συνείδησης ως διαλόγου ανάμεσα στις ιστορικές εμπειρίες μιας ομάδας και τις μελλοντικές της προοπτικές, δηλαδή ως διαδικασία και όχι ως προϊόν σε συγκεκριμένο πλαίσιο παραμέτρων. Σε αυτόν τον διάλογο, διατυπώνει η ίδια, η ισχυρή κουλτούρα και αυτή της εθνοτικής μειονότητας υποβάλλονται σε διαρκείς επαναπροσδιορισμούς, οι οποίοι δεν καταλήγουν σε ταυτόσημους ορισμούς. Ο όρος που χρησιμοποιεί για να χαρακτηρίσει την τομή των δύο πολιτισμών/γλωσσών σε επαφή είναι «υβρίδιο» (hybrid), χωρίς αυτό να συνεπάγεται κάποια αξιολογικά κατώτερη μορφή συνείδησης ή ταυτότητας. Οι προτάσεις της Kalantzis (1993) είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στην προσπάθεια κατανόησης της ταυτότητας των κρητικόφωνων κοινοτήτων της Μέσης Ανατολής, των οποίων οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα σε σχέση με τη μητροπολιτική Ελλάδα είτε παραμένουν επισήμως απροσδιόριστα, είτε συχνά αμφισβητούνται (όπως φαίνεται και από το παράδειγμα 5, που αναφέρεται στις βίζες για την Ελλάδα), ελλείψει έγκυρων στοιχείων για τους ιστορικούς λόγους που οδήγησαν στην από εκατονταετίας αποχώρηση/εκδίωξή τους από την Κρήτη.
Στη μελέτη αυτή ενδιαφερόμαστε κυρίως για τη διατήρηση της ελληνοφωνίας της κοινότητας αλλά και την καλύτερη επίσημη μελλοντική αντιμετώπισή της ως τμήμα της διασποράς του ελληνικού ή ελληνόφωνου χώρου. Με το δεδομένο της θεωρίας της «υβριδιακής κουλτούρας», το θέμα του προσδιορισμού της ταυτότητας των κρητικόφωνων κοινοτήτων μπορεί να διευθετηθεί με τρόπο αντίστοιχο εκείνου που ισχύει για κάθε δίγλωσση ή διπολιτισμική κοινότητα, αφού, ούτως ή άλλως, τα μέρη που απαρτίζουν την ταυτότητά της βρίσκονται σε διαρκή διάλογο και εξέλιξη. Οι οποιοιδήποτε -σαφείς ή όχι- ιστορικοί λόγοι που οδηγούν στη δημιουργία «υβριδίων», χωρίς να αναιρούνται, σημασιοδοτούνται μέσα από τον διάλογό τους με το παρόν και το μέλλον, τον αυτοπροσδιορισμό και τις προσωπικές επιλογές των μελών μιας κοινότητας, αλλά και τη δυναμική που αναπτύσσουν, μέσα στον χρόνο και τον χώρο, για την ανάπτυξη και περαιτέρω διατήρηση της ταυτότητάς τους.
8.3 Διαλεκτικά στοιχεία-Εναλλαγή κωδίκων
Σ' αυτή την ενότητα θα αναλύσουμε τη χρήση της κρητικής διαλέκτου και την εναλλαγή κωδίκων από τα δίγλωσσα άτομα που συμμετέχουν στην έρευνα αυτή. Το πρώτο θέμα θα γίνει κατανοητό μέσα από την ανάδειξη των διαλεκτικών στοιχείων που χρησιμοποιούνται στα ακουστικά αρχεία που ακολουθούν. Η εναλλαγή κωδίκων, δηλαδή η επιλογή και χρήση από δίγλωσσα ή πολύγλωσσα άτομα τύπων προερχομένων από μία γλώσσα που προστίθεται σε προτάσεις μιας άλλης βασικής γλώσσας (Myers-Scotton, 1993), θα αναλυθεί από την επικοινωνιακή ή λειτουργική της σκοπιά και όχι στο επίπεδο της γραμματικής της δόμησης.
Θέση μας είναι ότι η εναλλαγή κωδίκων αποτελεί ισχυρή πρακτική των δίγλωσσων, χωρίς να συνεπάγεται διαφορετική ή κατώτερη γλωσσική επάρκεια για τον ομιλητή ή την ομιλήτρια από οποιαδήποτε άλλη γλωσσική συμπεριφορά (Myers-Scotton, 1993). Επίσης, μέσα από την εναλλαγή κωδίκων πραγματοποιείται μια σειρά από επικοινωνιακές λειτουργίες, όπως είναι ο καθορισμός του ακροατή/ της ακροάτριας, η παραπομπή στον ιδιωτικό ή δημόσιο χώρο, η επεξήγηση ή έμφαση κάποιων λεγομένων, κ.α. (Gumperz, 1982). Πέρα από συγκεκριμένες λειτουργίες, όμως, το φαινόμενο αυτό έχει ευρύτερες κοινωνικο-πολιτικές προεκτάσεις για τη διατήρηση των ασθενών γλωσσών (Τsokalidou, 1994). Σύμφωνα με προηγούμενη δική μου έρευνα στην ελληνο-αυστραλιανή κοινότητα, η εναλλαγή κωδίκων έγινε το μέσο διατήρησης της ασθενούς ελληνικής γλώσσας, παράλληλα με την ισχυρή αγγλική της χώρας υποδοχής των μεταναστών, καθώς και μέσο διατήρησης της διπλής πολιτισμικής ταυτότητας των δίγλωσσων.
Από το παραπάνω παράδειγμα γίνεται εμφανές ότι η χρήση διαλεκτικών κρητικών στοιχείων είναι περισσότερο έντονη στον λόγο της συμμετέχουσας Θ.1.98, μητέρας του Α.1. 97/98, της Θ.5.α.98 και της Θ.5.β.98, συμπεθέρας της Θ.3.α. 98, γεγονός που επιβεβαιώνει τη θέση στη βιβλιογραφία (Holmes, 1993, Tsokalidou, 1994) ότι οι γυναίκες γίνονται πιστότεροι φορείς της ασθενούς γλώσσας σε δίγλωσσα περιβάλλοντα, τόσο λόγω του ότι συχνά (κυρίως οι μεγαλύτερες) δραστηριοποιούνται εντός της παροικίας τους, όσο και γιατί από αυτές προσδοκάται η διατήρηση της ιδιαίτερης παράδοσής τους. Χαρακτηριστικά σημειώνουμε τις λέξεις επαέ, καψερό, εκειά. Ενδιαφέρον έχει το σχόλιο της Θ.5.β.98 ότι ο πατέρας της «ενθυμούνταν την Κρήτη καλά». Εκδηλώνεται έτσι ένα παράπονο ότι οι αναμνήσεις και οι γνώσεις τους για τον τόπο καταγωγής τους έχουν αρχίσει να περιορίζονται, γεγονός που δεν τους αφήνει καθόλου ασυγκίνητους.
Στην περίπτωση της Θ.5.α.98, μπορούμε να ακούσουμε τη χρήση της κρητικής διαλέκτου με στοιχεία της γλωσσικής της επαφής με την κυρίαρχη γλώσσα, τα αραβικά. Παρατηρείται εναλλαγή κωδίκων στα αραβικά για κάποιες εκφράσεις, γεγονός που πιστοποιεί, κατά κάποιο τρόπο, το επίπεδο διγλωσσίας των ομιλητών/τριών. Επίσης, η σχεδόν 100χρονη γυναίκα που ήρθε στην Ελ Μίνα από την Κρήτη σε πολύ μικρή ηλικία δηλώνει ότι "Eμείς κρητικά ξέρουμε πολύ, ελληνικά δεν κατέουμε, ενώ παραπονιέται ότι ο γιος της "Δεν κατέει πράμα ... αράπικα. Το αράπικα αναφέρεται στη γλώσσα της πλειοψηφίας και δηλώνει χαρακτηριστικά τη διαφοροποίηση της κρητικόφωνης κοινότητας από την πλειοψηφική αραβόφωνη. Ακολουθούν και άλλα παραδείγματα χρήσης της κρητικής διαλέκτου και της εναλλαγής του κώδικα στα αραβικά.
Κρητικής καταγωγής Λιβανέζοι στην Ελ Μίνα, 1998
Στο παραπάνω παράδειγμα, χαρακτηριστική είναι η χρήση της αραβικής λέξης amti (=θεία) ("Eίχε την amti μ' παρμένη"), που αποτελεί εναλλαγή κωδίκων από τα αραβικά, όπως και το mabsoutin (=ευχαριστημένοι) στην πρόταση «Προτού οι άνθρωποι ήτανε mabsoutin» (Θ.5.α.98) και το abadan (=ποτέ/καθόλου) στην πρόταση «Eμείς χαέρια δεν έχουμε abadan πράμα" (Θ.5.β.98). Η εναλλαγή κωδίκων στην πρώτη πρόταση πιθανώς λειτουργεί επεξηγηματικά, μια και το σημασιολογικό πεδίο του mabsoutin φαίνεται να είναι ευρύτερο από τα ελληνικά του αντίστοιχα ικανοποιημένοι ή ευχαριστημένοι, ενώ η δίγλωσση αυτή πρακτική στην τελευταία περίπτωση δίνει έμφαση στα λεγόμενα της γυναίκας, η οποία είναι η συμπεθέρα της πρώτης, μια και το abadan έχει την ίδια σημασία και λειτουργία στην πρόταση με το πράμα.
Όπως και γενικότερα στον δίγλωσσο λόγο, έτσι και εδώ, η εναλλαγή κωδίκων αποτελεί μια ισχυρή επικοινωνιακή πρακτική που δηλώνει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο τη δίγλωσση πραγματικότητα και εκπληρώνει έτσι τις συναισθηματικές, πολιτισμικές και επικοινωνιακές ανάγκες των δίγλωσσων ατόμων (Heller, 1992, Myers-Scotton, 1988).
Η Θ.4.98 περνάει αρκετό καιρό κάθε χρόνο (τα τελευταία χρόνια) στην Αυστραλία όπου μένει ένας από τους γιους της. Είναι περίπου 70 χρόνων και μητέρα του περίπου πενηντάχρονου Α.4.98, ο οποίος μιλάει καλά και την κοινή ελληνική, λόγω του ότι έχει ζήσει κατά καιρούς στην Κύπρο.
Στην παραπάνω ηχογράφηση της Θ.4.α.98 και γενικότερα στον λόγο της παρατηρούνται πολλά διαλεκτικά στοιχεία, όπως το μισεύω (μεταναστεύω), ηγνάντησες (κατάλαβες), σήμερο (σήμερα), ενώ η ίδια δηλώνει στην ερευνήτρια ότι "<>Περικαλώ να μιλήσω σαν εσένα", εκφράζοντας έτσι πάλι την αγωνία της για τη γλωσσική αφομοίωση της κοινότητάς της στην ισχυρή γλώσσα της χώρας όπου ζουν. Χαρακτηριστικά στη συνέντευξη λέει τα εξής:
"Tηλεφώνησε ίνου στις 5 του μηνός πρέπει να είμαι εκεί" (για τον γιο της που ζει στην Αυστραλία). Εδώ έχει ενδιαφέρον η χρήση του αραβικού συνδέσμου inu, αντί για το αντίστοιχο ότι. Επίσης, χαρακτηριστική είναι η αναφορά της στους Έλληνες της Αυστραλίας και τα ελληνικά τραγούδια, για τα οποία χρησιμοποιείται λεξιλογική μεταφορά από τα αραβικά με ταυτόχρονη μορφολογική αφομοίωση στα ελληνικά. Το αποτέλεσμα είναι οι λέξεις γιουνάνικα και γιουνάνηδες:
"Tραγουδάει γιουνάνικα...Τον εξέρουνε οι Γιουνάνηδες και τον εθέλουνε" (για τον γιο της).
Η παραπάνω συμμετοχική παρατήρηση έγινε στο σπίτι ενός ζευγαριού στην Ελ Μίνα με την παρουσία και άλλων μελών της κρητικόφωνης κοινότητας. Ο άντρας της οικογένειας είχε δουλέψει ως ναυτικός και είχει συνηθίσει να χρησιμοποιεί και την κοινή ελληνική γλώσσα, ενώ η γυναίκα του μιλούσε την κρητική διάλεκτο μόνο. Παρακάτω λέει και μαντινάδες που είχε μάθει από τη γιαγιά της. Και οι δύο είναι περίπου 50 χρονών.
- «Όταν ήταν η νενέ μ' κι όλοι μας μιλούσαμε κρητικά»
- «Παντρέψαμε τα παιδιά μας και πήραμε αράπηδες κι οι συνυφάδες αράπισσες δεν εμιλούσαμε κρητικά... Tα παιδιά αράπικα μιλούσανε»
H θυγατέρα μ' κατέει bas γναντίζ μα δε μιλάει" (το bas είναι σύνδεσμος αραβικός και σημαίνει αλλά)Στο παραπάνω απόσπασμα η Θ.6.98 αναφέρεται στους μικτούς γάμους με Άραβες («Αράπηδες» όπως λέει η ίδια), θεωρώντας τους ως κύρια αιτία για την αραβοποίηση των Κρητικών της περιοχής. Τόσο αυτή, όσο και ο άντρας της (Α.6.98) ανησυχούν για το μέλλον της κρητικής τους γλώσσας και ταυτότητας. Ο άντρας της δηλώνει ότι «Λυπάμαι να μην ξέρουνε τη γλώσσα... H γλώσσα σιγά σιγά φεύγει». Τέλος, η ίδια μας χαρίζει την ακόλουθη μαντινάδα:
'Αχι το κακορίζικο να'χω κι εγώ μια μάνα
Να μού' πλυνε τα ρούχα μου να μη τα βάλω μαύρα
Mαύρα να βάψω να φορώ σαν το χελιδονάκι
Nα με θωρούν οι κοπελιές να πίνουνε φαρμάκι
Φαρμακερή την ήπηξες κυράμ τη σαΐτα
Και βάρηκές μου στην καρδιά και κλαίω μέρα νύχτα
Σαν μού'παιξες τη σαϊτιά δω μου και το βοτάνι
Δω μου και το χειλάκι σου να το φιλώ να γιάνει.
