Η ΕΝΔΟΓΛΩΣΣΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: 1. ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ, ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 2. ΣΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ 1836, 1897, 1914 3. ΩΣ ΑΙΤΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ 4. ΣΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ: 1929, 1964, 1976

4. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ: 1929, 1964, 1976

4.1. Η ενδογλωσσική μετάφραση στη μεταρρύθμιση του 1929

Στα νεότερα αναλυτικά προγράμματα (από το 1931 και εφεξής) και στις οδηγίες του Υπουργείου προς τους φιλολόγους για τη διδασκαλία των κειμένων δεν γίνεται καμία ιδιαίτερη μνεία για τη μετάφραση. Οι συντάκτες των προγραμμάτων αναφέρουν συνήθως στο μάθημα των αρχαίων ελληνικών "ανάγνωσις και ερμηνεία" ενός κειμένου ή μόνο "ερμηνεία" του τάδε κειμένου. Θεωρούν αυτονόητο ότι στην ερμηνεία των κειμένων περιέχεται η μετάφραση, αλλά δεν αισθάνονται την ανάγκη να δώσουν οδηγίες για τη διδασκαλία και την ποιότητά της, όπως έκαναν τα παλαιότερα προγράμματα.

Η διδασκαλία των κειμένων από μετάφραση και η διδασκαλία της μητρικής γλώσσας, δύο βασικά αιτήματα του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού, έγινε προσπάθεια να μπουν στα σχολικά προγράμματα και να εφαρμοστούν στη διδακτική πράξη όσες φορές οι πολιτικοί συσχετισμοί το επέτρεψαν. Μπήκαν στα νομοσχέδια Τσιριμώκου το 1913, που δεν ψηφίστηκαν, μπήκαν και στα προγράμματα των μεταρρυθμίσεων του 1929, του 1964 και του 1976.

Στη μεταρρύθμιση του 1929, την πρώτη αστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, το αναλυτικό πρόγραμμα επέβαλε για πρώτη φορά τη χρήση της μετάφρασης στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών με διαφορετικές ρυθμίσεις από τάξη σε τάξη. Πιο συγκεκριμένα: Το ωρολόγιο πρόγραμμα εξασφάλιζε τη διδασκαλία των ομηρικών κειμένων και του Ηροδότου από μετάφραση στις πρώτες τάξεις του νεοσύστατου εξαταξίου Γυμνασίου, διαθέτοντας αποκλειστικές ώρες για την ερμηνεία τους, ενώ η θέση της μετάφρασης στη διδασκαλία των κειμένων στις μεγαλύτερες τάξεις υπήρξε συμπληρωματική. Όλα τα εκτενή κείμενα διδάσκονταν από το πρωτότυπο, η διδασκαλία τους όμως ολοκληρωνόταν "δι' αναγνώσεως εκ γλαφυράς μεταφράσεως". Με τη μετάφραση λ.χ. προβλεπόταν να συμπληρώσουν τις γνώσεις τους οι μαθητές για το έργο κάποιου συγγραφέα ή κάποιου γραμματειακού είδους. Στο πρόγραμμα λ.χ.της Δ΄ τάξης σημειώνεται: "Ανάγνωσις και ερμηνεία δύο εκ των Ολυνθιακών και ενός Φιλιππικού του Δημοσθένους, συμπληρουμένη δι΄ αναγνώσεως δοκίμου μεταφράσεως εκλεκτών μερών του Περί στεφάνου λόγου, ως και ανάγνωσις δοκίμου μεταφράσεως του Κατά Λεωκράτους λόγου του Λυκούργου".[1]

4.2. Η ενδογλωσσική μετάφραση στη μεταρρύθμιση του 1964

Στη μεταρρύθμιση του 1964 η διδασκαλία των κειμένων από μετάφραση κάλυψε όλες τις ώρες διδασκαλίας του μαθήματος στις τάξεις του τριτάξιου Γυμνασίου, πλην της Γ΄ τάξης, στο πρόγραμμα της οποίας ο μισός χρόνος είχε παραχωρηθεί στη διδασκαλία της αρχαίας γλώσσας, ως προετοιμασία των μαθητών για το τριτάξιο Λύκειο, στο οποίο τα αρχαία κείμενα διδάσκονταν από το πρωτότυπο και συμπληρωματικά από μετάφραση. Ως στοιχείο παραχώρησης στην αρχαία γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί ακόμη και το γεγονός ότι στη σελίδα του σχολικού βιβλίου απέναντι από τη μετάφραση υπήρχε το αρχαίο κείμενο, από το οποίο ο φιλόλογος, με υπόδειξη του νομοθέτη, μπορούσε να απομονώνει χαρακτηριστικά αποσπάσματα και να τα διαβάζει στους μαθητές.

4.3. Η ενδογλωσσική μετάφραση στη μεταρρύθμιση του 1976

Σε όλες αυτές τις περιόδους χρησιμοποιήθηκαν ως κείμενα μεταφράσεις που ανήκουν στο παρελθόν. Για τη διδασκαλία της Οδύσσειας λ.χ. χρησιμοποιήθηκαν οι μεταφράσεις του Πολυλά, του Εφταλιώτη και του Σίδερη και για τη διδασκαλία της Ιλιάδας οι μεταφράσεις του Πάλλη και των Καζαντζάκη-Κακριδή. Το ίδιο ισχύει και για τις μεταφράσεις των πεζών κειμένων με κάποιες εξαιρέσεις. Είναι προφανές ότι το πρόβλημα της ποιότητας των μεταφράσεων παραμένει και προκαλεί προβλήματα στη διδασκαλία. Η γλώσσα τους, των ποιητικών κυρίως κειμένων, δεν ανήκει στο σημερινό ποιητικό κώδικα.[2]

Σε όλες τις περιπτώσεις οι αντίπαλοι της μεταρρύθμισης πολέμησαν το μέτρο ως ύπουλο νεωτερισμό, που απειλούσε τα θεμέλια της εκπαίδευσης, και ως καταχθόνια στρατηγική που αποσκοπούσε στην κατάργηση της ανθρωπιστικής παιδείας και στη διασάλευση του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Στις δύο πρώτες μεταρρυθμίσεις, δηλαδή του 1929 και του 1964, τα μέτρα καταργήθηκαν ύστερα από σύντομη εφαρμογή. Στην τρίτη περίπτωση, που στάθηκε η μακροβιότερη, οι αντίπαλοι του μέτρου κατάφεραν το 1992 να επαναφέρουν τα αρχαία ελληνικά από το πρωτότυπο μοιράζοντας ισόποσα τον εβδομαδιαίο χρόνο στη διδασκαλία των κειμένων από μετάφραση και από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Σε αυτό το σημείο φαίνεται να ισορροπεί σήμερα η μακρόχρονη διελκυνστίδα των δύο αντίπαλων ροπών: οι φανατισμοί έχουν μετριασθεί, τα ιδεολογήματα ωστόσο και η έλλειψη σχετικών ερευνητικών δεδομένων δεν επιτρέπουν ακόμη και σήμερα τη νηφάλια αξιολόγηση των κερδών και των ζημιών που συνεπάγεται η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από μετάφραση.

Οι απόφοιτοι της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης μετά το 1930 ασφαλώς και αύξησαν τον αριθμό των φιλολόγων που έδιναν στη σχολική μετάφραση ουσιαστικότερο περιεχόμενο. Παρά την αλλαγή πορείας ωστόσο και τη βελτίωση της σχολικής μετάφρασης επιβιώνουν ακόμη και σήμερα στο θέμα αυτό αντιλήψεις και πρακτικές παλαιότερων εποχών. Είναι βέβαιο ότι πολλοί φιλόλογοι ή, καλύτερα, απόφοιτοι των τριχοτομημένων φιλοσοφικών σχολών, δεν έχουν επίγνωση πόσο γόνιμη και πόσο κριτική γλωσσική και ερμηνευτική άσκηση είναι η μεταφραστική διαδικασία ως προφορικό δούναι και λαβείν μεταξύ κειμένου και μαθητών, μεταξύ αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας. Εξακολουθούν πολλοί φιλόλογοι και σήμερα να μεταφράζουν οι ίδιοι το κείμενο ή να δίνουν έτοιμη μια μετάφραση στους μαθητές τους.

Η άποψη, που έχει διατυπωθεί από τη συντακτική επιτροπή του περιοδικού Φιλόλογος, βάζει τα πράγματα στη θέση τους και απαντά τόσο στους επικριτές της μεταρρύθμισης όσο και σε εκείνους που άκριτα θεωρούσαν τη διδασκαλία των κειμένων από μετάφραση ως πανάκεια: "Σε καμιά περίπτωση η προσπέλαση ενός έργου μέσω της μετάφρασης δεν μπορεί να εξισωθεί ποιοτικά με εκείνη που πραγματοποιείται άμεσα από το ίδιο το πρωτότυπο. Και δεν αποτελεί αναγκαστικά εξεζητημένο φορμαλισμό η έφεση να χαρούμε ένα έργο στην πρωταρχική του μορφή. Η αποδοχή της μετάφρασης είναι πάντα ένας συμβιβασμός -στην περίπτωση του Γυμνασίου αναγκαίος, ωφέλιμος και δημοκρατικός. Το περισσόν εκ του πονηρού".

[1.] "Προεδρικόν Διάταγμα περί αναλυτικού προγράμματος διδακτέων μαθημάτων σχολείων Μ. Εκπαιδεύσεως δια το σχολικόν έτος 1931-1932, ΦΕΚ 12, ( Α ) 13-1-1932".

[2.] Το πρόβλημα στην Οδύσσεια επισήμανε ο Δ.Ν. Μαρωνίτης, "Οι μεταφράσεις της Οδύσσειας: μια επείγουσα πρόταση", Ο Πολίτης 8 (1977), σ.38-39.