ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1. ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 2. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

1. Αναβάθμιση της μεταφραστικής εργασίας στο σχολείο

Στο πλαίσιο του σχολικού προγράμματος η μεταφραστική εργασία ασφαλώς δεν μπορεί να αποτελεί αυτοσκοπό. Στον βαθμό όμως που αναγνωρίζονται τα αναμφισβήτητα οφέλη που απορρέουν από αυτήν (ουσιαστική συμβολή στην αρχαιομάθεια των μαθητών· ευκαιρία για μεγαλύτερη τριβή με τη μητρική γλώσσα και τις δυνατότητές της), αξίζει να αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας κατά τη διδασκαλία. Πάντως δεν είναι δυνατό να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα μόνο στον λυκειακό χώρο, αφού ο μαθητής κουβαλά τα θετικά και αρνητικά στοιχεία της γυμνασιακής του προπαιδείας. Μόνο με ενιαίο πρόγραμμα σπουδών μπορούν να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις διδασκαλίας με συνέχεια και αποτελεσματικότητα.

1.1. Γυμνάσιο

(Εδώ προϋποτίθεται ότι η κατάκτηση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας γίνεται σταδιακά, χωρίς βιασύνη και μαξιμαλιστικούς στόχους, που αντανακλούν τις επιδιώξεις και αγκυλώσεις των ειδικών, αλλά δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες και δυνατότητες των μαθητών).

-     Η εξοικείωση του μαθητή με τη μετάφραση πρέπει να ξεκινά από νωρίς και να γίνεται με τρόπο συστηματικό, ανάλογα με το επίπεδο των γλωσσικών του γνώσεων στα αρχαία ελληνικά. Απλές φράσεις, παροιμίες, μύθοι και ανέκδοτα μπορούν να αποτελέσουν το πρώτο υλικό, αλλά θα πρέπει η διαδικασία αυτή να μην είναι ποτέ μηχανική, μια ρουτίνα στο πλαίσιο του μαθήματος.

-     Η μετάφραση δεν χρειάζεται να είναι πάγιο και τυπικό μέρος της διδασκαλίας· αρκεί να της αφιερώνεται ιδιαίτερος χρόνος σε τακτά διαστήματα, ώστε να μπορεί ο μαθητής να επιδοθεί σε αυτήν απερίσπαστος. Έτσι ο μαθητής θα συνηθίσει αφενός να χρησιμοποιεί άλλους τρόπους για την κατανόηση των κειμένων (παράφραση, ελεύθερη απόδοση του νοήματος, απάντηση σε ερωτήσεις που αναδεικνύουν τα κύρια σημεία του κειμένου) και αφετέρου να βλέπει τη μετάφραση ως πεδίο συστηματικής και απαιτητικής δοκιμασίας των γλωσσικών γνώσεών του (λεξιλογίου, γραμματικής, συντακτικού).

-     Η μετάφραση θα πρέπει πάντοτε να αποβλέπει και στη μεταφραστική γλώσσα: να μη μένει ο μαθητής στην πρώτη "ορθή" μεταφραστική απόπειρα, αλλά να δοκιμάζει εναλλακτικές λύσεις σε επίπεδο πρότασης, φράσης και λέξης, ώστε εν είδει παιχνιδιού να συνειδητοποιεί τις δυνατότητες που διανοίγονται και να γίνεται ελκυστικότερη η μεταφραστική διαδικασία.

-     Με αυτή την παράμετρο συνδέεται άρρηκτα και το δεύτερο τμήμα της κάθε ενότητας του σχολικού βιβλίου σχετικά με τα "λεξιλογικά-σημασιολογικά" στοιχεία που επιτρέπουν τη σύνδεση αρχαίας και νέας ελληνικής. Αντί να είναι, όπως σήμερα, ένα τεχνητό, μάλλον ανιαρό, και οπωσδήποτε ξεκομμένο από το κείμενο, κομμάτι της διδασκαλίας, περιορισμένο σε μία ή δύο λέξεις κάθε φορά, θα μπορεί να αναζωογονηθεί και να αποκτήσει ποικιλία και άμεση σύνδεση με το πρακτικό αποτέλεσμα, τη μετάφραση.

1.2.  Λύκειο

(Εδώ προϋποτίθεται η στοιχειώδης εξοικείωση του μαθητή με όλα τα επίπεδα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και γίνεται προσπάθεια προσέγγισης ευρύτερων κειμένων. Έτσι, καθώς στόχος είναι η ερμηνευτική εργασία πάνω στο κείμενο, αυξάνεται η πιθανότητα να μετατραπεί η μετάφραση σε απλό εργαλείο κατανόησης, χάνοντας κάθε δημιουργική διάσταση. Αυτό ακριβώς το πρόβλημα πρέπει να αντιμετωπιστεί.)

-     Η μετάφραση δεν είναι ανάγκη να αποτελεί τη μοναδική οδό κατανόησης του κειμένου, ούτε υποχρεωτικό κομμάτι του καθημερινού μαθήματος, ώστε να ευτελίζεται σε ρουτίνα διαδικαστικού χαρακτήρα. Κατά τη γλωσσική εξομάλυνση και την επίλυση των ερμηνευτικών, πραγματολογικών και άλλων προβλημάτων του κειμένου, αλλά και έπειτα από αυτήν, εν είδει ανακεφαλαίωσης, μπορεί να ελέγχεται η κατανόησή του από τους μαθητές με ποικίλους τρόπους, που δεν θα παίρνουν τη μορφή οριστικού κειμένου, το οποίο μάλιστα θα αποτελεί και ύλη προς εκμάθηση. Παράφραση, ελεύθερη απόδοση του νοήματος, απάντηση σε ερωτήσεις που αναδεικνύουν τα κύρια σημεία του κειμένου είναι ορισμένοι τρόποι που μπορούν να αξιοποιηθούν προς αυτή την κατεύθυνση, συνεχίζοντας την πρακτική του Γυμνασίου και δίνοντας άλλο νόημα σε ό,τι σήμερα προβάλλεται ως επικοινωνιακή μέθοδος διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών.

-     Ανά τακτά χρονικά διαστήματα, όπως έπειτα από την ολοκλήρωση μιας ευρύτερης ενότητας με θεματική ή δομική αυτοτέλεια (π.χ. η καταδίκη του Θηραμένη στα Ελληνικά του Ξενοφώντα στην Α΄ Λυκείου· ο πρόλογος μιας τραγωδίας στη Β΄ Λυκείου), θα μπορεί να αφιερώνεται ιδιαίτερη διδακτική ώρα στη μετάφραση, πάλι συνεχίζοντας την τακτική που οι μαθητές γνωρίζουν από το Γυμνάσιο. Τώρα όμως η μετάφραση θα πρέπει να είναι απαιτητικότερη άσκηση από την απλή αποτύπωση του αρχαίου ελληνικού λόγου σε νεοελληνικό λόγο, έστω και υπό τη μορφή εναλλακτικών λύσεων όπως ίσχυε στο Γυμνάσιο. Πιο συγκεκριμένα:

-      Θα πρέπει τώρα να δίνεται βαρύτητα στην αξιοποίηση των διαπιστώσεων από την προηγηθείσα ερμηνευτική προσέγγιση, ώστε να γίνει κατανοητή η διαφορά ανάμεσα σε ένα απομονωμένο κείμενο (που αποτελούσε τη γυμνασιακή ύλη και προφανώς είχε επιλεγεί για να εξυπηρετήσει τη διδασκαλία κάποιου γλωσσικού φαινομένου) και σε ένα ενιαίο γραμματειακό κείμενο, ενταγμένο σε συμφραζόμενα και με συγκεκριμένο ειδολογικό χαρακτήρα.

-      Ιδιαίτερα χρήσιμη θα είναι η επισήμανση της διαφορετική φύσης των κειμένων (ποιητικών - πεζών, επικών - λυρικών - δραματικών, κλπ.) αλλά και της τυπολογίας τους, η οποία είναι συνάρτηση του είδους στο οποίο ανήκουν. Οι λογότυποι, π.χ., του ομηρικού έπους δεν μπορούν να αγνοηθούν κατά τη μετάφραση, καθώς αποτελούν αναπόσπαστο εκφραστικό στοιχείο της αρχαϊκής επικής ποίησης· η αγγελική ρήση μιας τραγωδίας δεν μπορεί παρά να διαφέρει από ένα ιστοριογραφικό κείμενο, ακόμη και όταν κοινό χαρακτηριστικό τους είναι η παράθεση γεγονότων, κλπ. Τέτοιου είδους διακρίσεις συμβάλλουν συν τοις άλλοις στο να αναπτύξουν οι μαθητές αναγνωστικές ευαισθησίες χρήσιμες για την προσέγγιση οποιουδήποτε λογοτεχνικού κειμένου.

-      Στόχος θα πρέπει να είναι να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές την απόσταση της απαιτητικής μετάφρασης από την απλή, πρωτογενή διερμηνεία. Τούτο θα έδινε τη δυνατότητα ποικίλων εργασιών λόγου:

(α) Απευθείας μεταφραστική προσπάθεια των ίδιων μέσα στην τάξη, η οποία θα πρέπει να γίνεται συνεργατικά, με συζήτηση ποικίλων προτάσεων και σαφή υπόδειξη ότι δεν είναι ορθή κατ' ανάγκη μία μόνο μεταφραστική πρόταση από όσες κατατέθηκαν.

(β) Εκμετάλλευση δόκιμων μεταφράσεων του ίδιου κειμένου, ώστε μέσα από τη σύγκριση και την κριτική των μεταφραστικών επιλογών να αναδεικνύεται η σύνδεση μετάφρασης και ερμηνείας.

(γ) Συνθετική εργασία ομάδας μαθητών πάνω σε ευρεία ενότητα αρχαίου ελληνικού κειμένου, στην οποία θα παρατίθεται δική τους μεταφραστική πρόταση, αιτιολογημένη βάσει ενός σχολιασμού του κειμένου, αλλά και κριτική άλλων, δημοσιευμένων μεταφράσεων του ίδιου κειμένου. Θα μπορούσε την ίδια εργασία να κάνει και άλλη ομάδα, και να παρουσιαστούν στην τάξη οι διαφορετικές μεταφραστικές εκδοχές, προκαλώντας γόνιμο προβληματισμό πάνω στο κείμενο.

-     Είναι προφανή τα οφέλη που προκύπτουν από μια τέτοια δημιουργική εργασία και για τη μεταφραστική και για τη μεταφραζόμενη γλώσσα. Ο μαθητής καλείται να προβληματιστεί πάνω στα ποικίλα προβλήματα του αρχαίου ελληνικού κειμένου αντί να αποδεχτεί μια απλουστευτική έτοιμη λύση, και έτσι έχει τη δυνατότητα να εμβαθύνει στον αρχαίο ελληνικό λόγο. Παράλληλα καλείται να παλέψει με τις δυνατότητες της μητρικής του γλώσσας και να διευρύνει τις εκφραστικές του ικανότητες. Με αυτόν τον τρόπο τα γλωσσικά μαθήματα των Ελληνικών, Αρχαίων και Νέων, στο Λύκειο συνδέονται άρρηκτα και ουσιαστικά.

-     Ένα άλλο όφελος θα είναι η σύνδεση του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας με εκείνο της "Θεματογραφίας", όπου οι μαθητές αντιμετωπίζουν το περιβόητο "άγνωστο/αδίδακτο κείμενο". Έως τώρα τα δύο μαθήματα μένουν ουσιαστικά διακεκριμένα, καθώς στο δεύτερο ζητείται ως προσωπική δουλειά του μαθητή η μετάφραση, ενώ στο πρώτο αυτή δίνεται έτοιμη και δεν διδάσκεται. Θα προσφέρεται, λοιπόν, η δυνατότητα μέσα από την ιδιαίτερη ώρα που θα αφιερώνεται στη μετάφραση να αποκομίσει ο μαθητής γνώσεις για τον τρόπο της μετάφρασης και μέθοδο εργασίας· παράλληλα θα συνειδητοποιήσει τη ρευστότητα του μεταφραστικού λόγου, γεγονός που θα τον απαλλάξει από το άγχος αν έγραψε "τη" σωστή μετάφραση, σύμφωνα με τα συνταγολόγια που προτείνουν συγκεκριμένες λύσεις για κάθε γραμματικο-συντακτικό φαινόμενο.