Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, στ.255-266

Οὐδ' εἰ γὰρ ἦν τὸ πρᾶγμα μὴ θεήλατον,
ἀκάθαρτον ὑμᾶς εἰκὸς ἦν οὕτως ἐᾶν,
ἀνδρός γ' ἀρίστου βασιλέως ὀλωλότος,
ἀλλ' ἐξερευνᾶν· νῦν δ' ἐπεὶ κυρῶ τ' ἐγὼ
ἔχων μὲν ἀρχὰς ἃς ἐκεῖνος εἶχε πρίν,
ἔχων δὲ λέκτρα καὶ γυναῖχ' ὁμόσπορον
κοινῶν τε παίδων κοίν' ἄν, εἰ κείνῳ γένος
μὴ 'δυστύχησεν, ἦν ἂν ἐκπεφυκότα -
νῦν δ' ἐς τὸ κείνου κρᾶτ' ἐνήλαθ' ἡ τύχη·
ἀνθ' ὧν ἐγὼ τάδ', ὡσπερεὶ τοὐμοῦ πατρός,
ὑπερμαχοῦμαι, κἀπὶ πάντ' ἀφίξομαι,
ζητῶν τὸν αὐτόχειρα τοῦ φόνου λαβεῖν

2.1. Mετάφραση από μαθητή της Γ΄ Λυκείου (Γ΄ δέσμη)

[σε ωριαίο διαγώνισμα στο διδαγμένο κείμενο]

Γιατί, ακόμη κι αν το έργο δεν ήταν θεόσταλτο, εσείς ήταν φυσικό να μην το αφήσετε έτσι χωρίς εξαγνισμό, αφού (ή επειδή) σκοτώθηκε (ή χάθηκε) άνδρας και άριστος και βασιλιάς, αλλά να το εξερευνάτε (ήταν φυσικό). Τώρα, όμως, επειδή τυχαίνει να έχω εγώ την εξουσία, την οποία εκείνος είχε πριν, επειδή υπάρχει από την άλλη και συζυγικό κρεβάτι και γυναίκα κοινή και στους δυο μας, και θα είχε δημιουργηθεί κοινός δεσμός κοινών απογόνων, αν εκείνος δεν έμενε χωρίς απογόνους. Τώρα, όμως, η συμφορά ενέσκηψε στο κεφάλι εκείνου· γι' αυτούς τους λόγους εγώ, σαν να επρόκειτο για το δικό μου πατέρα, θα καταβάλω αυτές τις προσπάθειες και θα μετέλθω κάθε μέσο (τα πάντα) αναζητώντας να βρω (ή να συλλάβω) τον δράστη του φόνου.

Σχόλια:

Το μαθητικό μετάφρασμα είναι προϊόν ωριαίας δοκιμασίας στο διδαγμένο αρχαιοελληνικό κείμενο, και, όπως προκύπτει και από την απουσία της οποιασδήποτε παρέμβασης του διδάσκοντα, αξιολογείται με άριστα. Στην προκειμένη περίπτωση το απόσπασμα δεν είναι ολότελα "άγνωστο" στον μαθητή, ο οποίος θεωρείται τώρα γνώστης βασικών λεξιλογικών, γραμματικο-συντακτικών και γραμματολογικών στοιχείων του αποσπάσματος. Ως εκ τούτου, θα περίμενε κανείς το μεταφραστικό αποτέλεσμα να είναι απελευθερωμένο κάπως από τη σύμβαση του μηχανικού μεταγλωττισμού ή της "κατά λέξη" απόδοσης. Ωστόσο, συμβαίνει μάλλον το αντίθετο:

·       Το μετάφρασμα μεταγράφει απλώς λέξεις και συντάξεις του πρωτοτύπου. Προκύπτουν έτσι, σε σχέση πάντοτε με τα συμφραζόμενα του αρχαίου κειμένου, προβληματικές ή ασαφείς εκφράσεις για τα δεδομένα της νεοελληνικής (λ.χ. αλλά να το εξερευνάτε [ήταν φυσικό]· κοινός δεσμός κοινών απογόνων αν εκείνος δεν έμενε χωρίς απογόνους· ενέσκηψε στο κεφάλι εκείνου· θα μετέλθω κάθε μέσο), ενώ ολόκληροι περίοδοι (λ.χ. νῦν δ' ἐπεὶ κυρῶ ... ἐκπεφυκότα) μένουν ξεκρέμαστοι και ασύνδετοι με τα προηγούμενα και τα επόμενα.

·           Η τάξη του μικροπερίοδου λόγου του πρωτοτύπου εκλαμβάνεται προφανώς ως απαραβίαστη, ακόμη και στις περιπτώσεις που η μερική ανατροπή της στο νεοελληνικό μετάφρασμα θα μπορούσε να δώσει φυσιολογικότερα αποτελέσματα (λ.χ. αποφεύγεται η αυτονόητη διαδοχή να μην το αφήσετε … αλλά να το εξερευνάτε).

·           Το μετάφρασμα αποβλέπει στην απόδοση ενός γενικού νοήματος, το οποίο όμως, καθώς παρατίθεται ως μηχανική συναρμολόγηση των εκφραστικών μερών του πρωτοτύπου, δεν υπολογίζει στις γενικότερες και ειδικότερες λογοτεχνικές προδιαγραφές του.

·           Ο επίπεδος τύπος της μετάφρασης αφήνει σε εκκρεμότητα ζητήματα που σχετίζονται με την προβολή, γενικότερα, του είδους και των συμφραζομένων του κειμένου· ειδικότερα, της συλλογιστικής ροής του ομιλούντος ήρωα, το ύφος, τα ρητά και τα άρρητα νοούμενα του αποσπάσματος.

Αναπόφευκτα, το αρχαιοελληνικό κείμενο υποβιβάζεται στη νεοελληνική του εκδοχή, προκειμένου να γίνει εξεταστικός αυτοσκοπός. Το τελικό προϊόν συνιστά μέσο αναγνώρισης γραμματικών και συντακτικών μικροστοιχείων του μεταφραζόμενου κειμένου, παρά οδηγός για τον έλεγχο: είτε του βαθμού κατανόησης του πρωτοτύπου, είτε της ίδιας της γλωσσικής επάρκειας του μαθητή.

2.2. Mετάφραση από σχολικό βοήθημα

[Ι.Θ. εώσσης, Σοφοκλή, Οιδίπους Τύραννος, έκδ. εώσση: Αθήνα χ.χ., σ.104-105]

Γιατί κι αν ακόμα δεν ήταν διαταγμένο απ' το θεό το πράγμα, δεν ήταν σωστό να αφήσετε (το φόνο) χωρίς εξαγνισμό, αλλά να εξερευνήσετε, αφού μάλιστα σκοτώθηκε άντρας άριστος και μάλιστα βασιλιάς. Τώρα όμως επειδή και εγώ κατά τύχη έχω μεν την εξουσία, την οποία είχε εκείνος προηγουμένως, έχω δε (το ίδιο) κρεβάτι και γυναίκα που έγινε σύζυγος και των δύο και θα υπήρχε κοινότητα κοινών τέκνων, αν εκείνος δεν είχε την ατυχία να είναι άκληρος· τώρα όμως το κακό έπεσε στο κεφάλι του· γι' αυτά εγώ θα καταβάλω την προσπάθεια αυτή (για το Λάϊο) όπως για το δικό μου πατέρα και θα κάμω το παν, ζητώντας να συλλάβω το δράστη του φόνου.»

Σχόλια:

Το μεταφραστικό υπόδειγμα του σχολικού βοηθήματος μπορεί να μειώνει το πλήρες μεταφραστικό κενό της μαθητικής δοκιμής, δεν αποκλίνει ωστόσο από τις γνωστές συνταγές της παρα-σχολικής μετάφρασης.

·           Προσδεμένο στο άρμα της μεταγλώττισης, δεν αποφεύγει τις εκφραστικές ασάφειες (αλλά να εξερευνήσετε, κοινότητα κοινών τέκνων), παρακολουθώντας από κοντά τη στίξη και τη σύνταξη του πρωτοτύπου.

·           Μεταφέρει στη νεοελληνική το νόημα του αρχαιοελληνικού κειμένου, αποδραματοποιώντας, κατά το μαθητικό παράδειγμα, τον δημόσιο λόγο του τραγικού ήρωα. Εντάσεις, μεταπτώσεις, ρυθμός και θεματική συνοχή της διακήρυξης εξαφανίζονται στη μετάφραση.

Γενικότερα, η μετάφραση του παρασχολικού βοηθήματος "καθαρίζει" με τα δικά της μέσα το πρωτότυπο από κάθε δραματική του απόχρωση, για να το προσφέρει ως εύπεπτο υλικό προς αντιγραφική μίμηση εκ μέρους του μαθητή.

2.3. Μετάφραση λογοτεχνική

[Σοφοκλή Οιδίποδας Τύραννος, μτφρ. Στ. Παζάκου-Μαραγκουδάκη, έκδ. Ιδρύματος Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1983, σ.27-28]

Μα κι αν αυτό δεν ήτανε θεόσταλτο το πράγμα,
έτσι δεν ήτανε σωστό ν' αφήσετε το φόνο,
ακάθαρτο, αφού χάθηκε ο βασιλιάς κι ο πρώτος·
έπρεπε να ερευνήσετε· να τώρα, αφού τυχαίνει
να έχω εγώ το θρόνο του, που είχε εκείνος πρώτα,
να έχω το κρεβάτι του κι ομόκοιτη γυναίκα
και τα δικά μας τα παιδιά θα ήτανε αδέρφια,
αν δε χανόταν άκληρος εκείνος κάποια μέρα
―μα η μοίρα τώρα έπεσε βαριά στην κεφαλή του―
για όλα αυτά, σαν νά 'τανε πατέρας μου εκείνος,
θε να τον υπερασπιστώ, τα πάντα θε να κάνω,
ζητώντας το φονιά να βρω, το δράστη αυτού
του φόνου ...»

Σχόλια:

·           Το προκείμενο μετάφρασμα αναζητεί πιο δημιουργικά και προσωπικότερα μέσα απόδοσης του πρωτοτύπου κειμένου από ό,τι το σχολικό και το παρα-σχολικό, διεκδικώντας τον τύπο της λογοτεχνικής-φιλολογικής μετάφρασης.

·           Η σαφώς ποιοτικότερη σκευή της προκείμενης μετάφρασης, έναντι της σχολικής και της παρασχολικής, αξίζει να προβληματίσει ―θετικά βεβαίως― τον εκπαιδευτικό, δεδομένου ότι το όλο εγχείρημα, όπως τουλάχιστον δηλώνεται στον Πρόλογο ("Αντί Προλόγου", σ.10), δοκιμάστηκε σε μαθητές της Γ΄ τάξης του Λυκείου, οι αντιδράσεις των οποίων βοήθησαν σημαντικά, ώστε να πάρει το μετάφρασμα την τελική του μορφή.

·           Είναι ενδιαφέρον, επίσης ότι, παρά τη διορθωτική του απόκλιση από το σχολικό και το παρα-σχολικό μετάφρασμα, το προκείμενο συστήνεται ως "πιστή απόδοση του περιεχομένου" του πρωτοτύπου ("Αντί Προλόγου", σ.10).

·           Στα εμφανή ιδιαίτερα τεχνικά χαρακτηριστικά του ανήκουν: (α) η έμμετρη απόδοση, όπου το αρχαιοελληνικό ιαμβικό τρίμετρο αντικαθίσταται από τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο· (β) η υιοθέτηση ενός νεοελληνικού ιδιώματος, που ενσωματώνει τύπους δημοτικίζοντος λόγου (λ.χ. θε να τον υπερασπιστώ, τα πάντα θε να κάνω). Στις επιλογές αυτές υπόκειται η αρχή ότι, προκειμένου να διατηρηθεί η ισομετρία περιεχομένου και μορφής, επιβάλλεται η γλώσσα της μετάφρασης να είναι αναλυτική έναντι της συνθετικής αρχαιοελληνικής.

·           ευθμός και ρέουσα μεταφραστική γλώσσα δίνουν τις αναγκαίες ανάσες στον δραματικό λόγο και ευνοούν την απρόσκοπτη πρόσληψή του.