Αξιολόγηση των επιχειρημάτων ΙΙ
Αντικρουόμενες απόψεις σε διαφορετικά κείμενα
Πειθώ, Έκφραση -Έκθεση Γ΄ Λυκείου

Θέμα : "Προσέγγιση του επιστημονικού λόγου" Αξιολόγηση των επιχειρημάτων Ι Αξιολόγηση των επιχειρημάτων ΙΙ "Η πειθώ στον επιστημονικό λόγο"

α΄ Παρουσίαση

Η αξιολόγηση του επιχειρήματος επιχειρείται στη διδακτική αυτή δοκιμή διακειμενικά, μέσα από δύο κείμενα στα οποία οι συγγραφείς επιχειρηματολογούν με διαφορετικό τρόπο πάνω στο ίδιο θέμα. Μόνο που δεν έχουμε απλώς δύο κείμενα που τυχαίνει να παρουσιάζουν διαφορετικές απόψεις για το ίδιο θέμα. Είναι κείμενα που εκφράζουν αντικρουόμενες απόψεις, τον "αντίπαλο λόγο", όπως θα λέγαμε, και μοιάζουν να "απαντά" το ένα στο άλλο.

 β΄ Περιεχόμενο - Διδακτική μεθοδολογία

• Στόχοι

Όπως και στη διδακτική δοκιμή "Αξιολόγηση επιχειρημάτων Ι", να εξοικειωθούν οι μαθητές με τη διαδικασία της ανασκευής ενός επιχειρήματος^. Μόνο που εδώ υπάρχουν δύο, τουλάχιστον, κείμενα που συν -διαλέγονται, καθώς στο καθένα αναπτύσσεται η επιχειρηματολογία από την οπτική του συγγραφέα. Ο αναγνώστης θα κάνει τη δική του αποτίμηση.

• Διδακτική πορεία

Στη διδακτική δοκιμή που στηρίζεται σε ένα κείμενο κάθε φορά και ανιχνεύει τον τρόπο με τον οποίο ένας συγγραφέας ανασκευάζει επιχειρήματα υπέρ μιας άποψης, την οποία ο ίδιος παρουσιάζει στην αρχή του κειμένου του, για να την απορρίψει στη συνέχεια, μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι δεν έχουμε πλήρη "εικόνα" της αντίθετης άποψης, αφού παρουσιάζεται και, ως ένα βαθμό, φωτίζεται από το ίδιο άτομο που στη συνέχεια την ανασκευάζει. Εδώ πλέον έχουμε και τις δύο απόψεις, την καθεμιά με το δικό της αυθεντικό λόγο. Ο αναγνώστης έχει τα "δεδομένα" και καλείται να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα.

Δίνονται στους μαθητές αποσπάσματα από άρθρα των Π. Κονδύλη και Π. Σούρλα που δημοσιεύτηκαν στον ημερήσιο τύπο το 1998, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την Παγκόσμια Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του ανθρώπου. Οι μαθητές μπορούν να προσεγγίσουν αρχικά τα δύο κείμενα με ερωτήσεις του τύπου:

• Με ποια επιχειρήματα ο Π. Κονδύλης, στηρίζει τη θέση "Δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα";

• Ποια είναι η διαφωνία του Π. Σούρλα, όπως διατυπώνεται στο συγκεκριμένο απόσπασμα;

• Ποιους τρόπους πειθούς χρησιμοποιεί ο Π. Σούρλας στο απόσπασμα που διαβάσατε, για να πείσει τους αναγνώστες του;

• να αξιολογήσουν την πειστικότητα των επιχειρημάτων σε κάθε κείμενο

• να προσπαθήσουν να προσδιορίσουν τι θέλει να πετύχει με το κείμενό του ο συγγραφέας του κάθε κειμένου (να τονίσει με έμφαση τις σκοτεινές πλευρές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ώστε να προκληθεί πίεση για την ευρύτερη εφαρμογή τους / να τονίσει τις φωτεινές πλευρές με τα όσα έχουν επιτευχθεί στον τομέα αυτό, φοβούμενος ότι η πολλή συζήτηση γύρω από την έννοια "ανθρώπινα δικαιώματα" μπορεί να επιφέρει σύγχυση και να δυσχεράνει την καλύτερη εφαρμογή των δικαιωμάτων αυτών κ.ο.κ.).

• να εξετάσουν πώς τα επιχειρήματα του κάθε κειμένου εξυπηρετούν το σκοπό του συγγραφέα.

• Ένα άλλο πολύ καλό "δίδυμο" κειμένων για παρόμοια προσέγγιση είναι το κείμενο του Ι. Μανωλεδάκη για τη θανατική ποινή και το αντίστοιχο κείμενο της Διεθνούς Αμνηστίας, βλ. Έκφραση -Έκθεση Γ΄ Λυκείου, σ. 64-69, στα οποία παρουσιάζονται εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις για το ίδιο θέμα.

• Στο μεταίχμιο των δύο προσεγγίσεων, όπου οι αντικρουόμενες απόψεις παρουσιάζονται μέσα σε ένα κείμενο ή μέσα από διαφορετικά κείμενα, βρίσκεται η ακόλουθη περίπτωση: Στο ίδιο κείμενο παρουσιάζονται και οι δυο απόψεις αυτόνομες, σαν να έχουμε δύο κείμενα, π.χ. σε ένα διάλογο.

- Τέτοιο κείμενο είναι η "Ψυχολογία των Νεοελλήνων", του Ε. Π. Παπανούτσου.

Οι μαθητές μπορούν να ανιχνεύσουν τη συλλογιστική πορεία με την οποία ο πρώτος ομιλητής οδηγείται, μέσα από παραδείγματα, επαγωγικά στο γενικευτικό συμπέρασμα ότι όλοι οι Έλληνες, ανεξαρτήτως μόρφωσης, κοινωνικής προέλευσης, ηλικίας και φύλου είναι κακοί οδηγοί (π.χ. ο πρώτος ομιλητής διατυπώνει τη θέση ότι οι Νεοέλληνες δεν έχουν κοινωνική αγωγή και ότι αυτό το συμπεραίνει από τους τρόπους τους. Στη συνέχεια βασίζεται στην παραδοχή ότι ο χαρακτήρας ενός λαού φαίνεται από τον τρόπο που οδηγεί το αυτοκίνητο. Αναφέρεται, τέλος, σε διάφορα παραδείγματα που δείχνουν ότι οι Έλληνες οδηγούν άτακτα, ασυνάρτητα, εγωιστικά και υπερφίαλα).

Ύστερα, με βάση την απάντηση του δεύτερου συνομιλητή να συζητήσουν:

α) Με ποια αντεπιχειρήματα αντικρούει ο δεύτερος συνομιλητής την παραπάνω γενίκευση

β) Με ποια επιπλέον επιχειρήματα υποστηρίζει τους Έλληνες

γ) Σε ποια συμπεράσματα καταλήγει από τη σύγκριση της συμπεριφορά των Ελλήνων με άλλους λαούς

Τέλος, μπορούν να σχολιάσουν ποιος από τους δύο συνομιλητές τούς φαίνεται πιο πειστικός και γιατί.

- Ένα άλλο παράδειγμα αντικρουόμενων απόψεων που παρουσιάζονται σαν αυτόνομα κείμενα μέσα σε άλλο κείμενο είναι - από την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία - οι δημηγορίες των Πλαταιέων και των Θηβαίων, από τις "Ιστορίες" του Θουκυδίδη, βιβλίο Γ΄, 54-67. Οι δημηγορίες αυτές είναι ένα εξαίρετο δείγμα της διαφορετικής σημασίας που αποκτούν οι λέξεις στο στόμα ανθρώπων που εκφράζουν διαφορετικές στάσεις στο ίδιο ζήτημα ( βλ. και βιβλίο καθηγητή της Γ΄ Λυκείου, σ. 49-57).

• Όσο και αν η περίσταση είναι διαφορετική, μπορούμε να παρατηρήσουμε και στην ποίηση δύο ποιήματα ή περισσότερα να συν-διαλέγονται και το καθένα να εκφράζει διαφορετική στάση απέναντι σε κάποιο θέμα. Για παράδειγμα, τα ποιήματα του Ν. Εγγονόπουλου "Ποίηση 1948" και του Μ. Αναγνωστάκη "Στον Νίκο Ε... 1949" ( Νεοελληνική Λογοτεχνία, Γ' Λυκείου, θεωρητική κατεύθυνση, έκδοση Α΄, 1999, σ. 84-85). Στο ποίημα του Εγγονόπουλου διαβάζουμε

Και πιο κάτω

γι΄ αυτό και

τα ποιήματά μου

είν΄ τόσο πικραμένα [...]

κι είναι

-προ πάντων-

και
τόσο

λίγα

Το ποίημα του Αναγνωστάκη (άσχετα αν με το "Στον Νίκο Ε." υπονοείται ο Εγγονόπουλος) "απαντά" καταλήγοντας στο στίχο:

(Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλα αυτά;)

Όπως σημειώνεται και στο σχόλιο του βιβλίου ( Νεοελληνική Λογοτεχνία, ό.π., σ. 86), "Στον Εγγονόπουλο απαντά ένα χρόνο αργότερα ο εικοσιτετράχρονος τότε Αναγνωστάκης. Τα δύο ποιήματα ανοίγουν έναν ενδιαφέροντα διάλογο γύρω από το χρέος της ποίησης απέναντι στις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας". Ποια στάση, δηλαδή, θα κρατήσει ο ποιητής σε καιρούς χαλεπούς, θα γράψει για όσα φοβερά συμβαίνουν ή θα επιλέξει τη σιωπή ως διαμαρτυρία;

• Αξιολόγηση

Ύστερα από όλη τη διαδικασία με τη μελέτη και τη σύγκριση των κειμένων, θα είναι πολύ ενδιαφέρον να γράψουν οι μαθητές ένα δικό τους κείμενο στο οποίο να εκφράζουν τη δική τους άποψη για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο προβληματισμός τους να έχει οπωσδήποτε ως αφετηρία τα κείμενα που προαναφέρθηκαν^. φυσικά, ο καθηγητής μπορεί να δώσει και επιπλέον πηγές -υλικό. Οι μαθητές μπορούν να συνταχθούν με την άποψη κάποιου από τους συγγραφείς, την οποία βέβαια θα ενσωματώσουν στο δικό τους κείμενο, θα την πλαισιώσουν με δικά τους επιχειρήματα, με τεκμήρια από τη δική τους εμπειρία κτλ.. Μπορούν επίσης να προβούν σε σύνθεση των απόψεων, δίνοντας μέσα από τη σύνθεση αυτή τη δική τους οπτική. Το πλαίσιο ας είναι ανάλογο με την πραγματική περίσταση στην οποία εμφανίστηκαν τα δύο κείμενα: δημοσιεύματα σε εφημερίδα, η οποία άνοιξε διάλογο για τα ανθρώπινα δικαιώματα, με αφορμή τον εορτασμό σχετικής επετείου.

Σύνθεση των διαφορετικών απόψεων σε δικό τους κείμενο μπορούν να επιχειρήσουν οι μαθητές και με αφορμή την "Ψυχολογία των Νοελλήνων". Φυσικά, μπορούν να επισημάνουν και άλλες διαστάσεις της συμπεριφοράς του Έλληνα που αποτελούν θέμα αντιπαράθεσης. Όσοι μαθητές θέλουν, μπορούν να εκθέσουν με τη μορφή διαλόγου τις αντιτιθέμενες απόψεις δύο υποθετικών συνομιλητών, όπως γίνεται και στο κείμενο του Παπανούτσου.

Με αφορμή τα ποιητικά κείμενα, μπορούν να πάρουν και οι μαθητές θέση στο πρόβλημα που θέτουν οι ποιητές με ένα κείμενο πεζό, γραμμένο σε συγκινησιακό τόνο, ή και με ποιητικό κείμενο.

• Διδακτικό υλικό

Κείμενο 1

Εννοιολογική σύγχυση και πολιτική εκμετάλλευση

Δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα. Για να το πούμε ακριβέστερα: εν έτει 1998 δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα και κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει αν θα υπάρξουν στο μέλλον. Η διαπίστωση αυτή είναι αναπόδραστη αν επιθυμούμε να ορίσουμε την έννοια του "δικαιώματος" και του "ανθρώπινου δικαιώματος" αυστηρά και αδιαφορώντας απέναντι στις πολιτικές - ιδεολογικές σκοπιμότητες. "Δικαίωμα" δεν είναι κάτι που απλώς διάγει βίο φαντάσματος μέσα στα κεφάλια των φιλοσόφων ή που ευδοκιμεί στα χείλη των προπαγανδιστών. Στην ουσία του δικαιώματος ανήκει εξ ορισμού η δυνατότητα να απαιτείται και να επιβάλλεται. Και ως "ανθρώπινο δικαίωμα" επιτρέπεται να θεωρείται μονάχα ένα δικαίωμα το οποίο απολαμβάνουν όλοι οι άνθρωποι μόνο και μόνο επειδή είναι άνθρωποι, δηλαδή χωρίς τη διαμεσολάβηση εξουσιαστικών αρχών και συλλογικών αντικειμένων (π.χ. εθνών και κρατών) που, από εννοιολογική και φυσική άποψη, είναι στενότερα από την ανθρωπότητα ως σύνολο [...]

Η πρόταση "δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα" είναι αυτονόητη αν δεν τη συγχέουμε με κανέναν τρόπο και σε κανένα επίπεδο με τις προτάσεις "δεν είναι ορθό να υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα (με την ηθική - κανονιστική έννοια)" και "δεν θα υπάρξουν ποτέ ανθρώπινα δικαιώματα".

(Από τον ημερήσιο Τύπο)

Κείμενο 2

[...] Θα υποστηρίξω ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου διαθέτουν καθολική αξία και δεσμευτικότητα γιατί από πουθενά δεν έχει διατυπωθεί κάποιο πειστικό επιχείρημα που να θίγει τον κανονιστικό τους πυρήνα. Με άλλα λόγια, τα δικαιώματα του ανθρώπου θα πλήττονταν μόνο στην περίπτωση που κάποιος κατόρθωνε να μας πείσει για την καρδιά του ζητήματος: για το ότι δεν διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι αξία, για το ότι η ανθρώπινη ζωή δεν είναι παντού άξια σεβασμού, για το ότι ο πόνος και η απόγνωση κάποιου άλλου - του οποιουδήποτε άλλου - είναι πράγματα για τα οποία μπορούμε ενίοτε και να αδιαφορήσουμε, για το ότι τα βασανιστήρια ή ο εξανδραποδισμός ενός ανθρώπου - μπορούν κατά τις περιστάσεις να αποτελέσουν κάτι ανεκτό ή και αποδεκτό. Όσο λοιπόν κανείς δεν έχει κατορθώσει να μας πείσει με αυτόν τον τρόπο για την απαξία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, όλα τα άλλα είναι είτε υπεκφυγές είτε παρανοήσεις είτε αντιφάσεις είτε ενσυνείδητη παραδοξολογία. Μια παραδοξολογία που κάνει τη σύγχρονη ακαδημαϊκή μόδα να εμφανίζεται ως φιλοπαιγμοσύνη - αλλά εν ου παικτοίς [...]

Π. Σούρλας (Από τον ημερήσιο Τύπο)

Κείμενο 3

Ψυχολογία των Νεοελλήνων

Ο παρακάτω διάλογος είναι αληθινός· οι λέξεις ίσως διαφέρουν, τα νοήματα όμως είναι τα ίδια. Ο λόγος για τους τρόπους συμπεριφοράς των Νεοελλήνων στις διάφορες παραστάσεις της ζωής. Ο ένας συνομιλητής θεωρεί τους Νεοέλληνες ανάγωγους και τους καυτηριάζει, ο άλλος τους δικαιολογεί και τους εγκωμιάζει. Αρχίζω με την άρνηση· η θέση ακολουθεί.

• Δεν ξέρω ποιες αρετές βρίσκετε στη συμπεριφορά των συμπατριωτών μας - λέει ο πρώτος - και κατά πόσο είστε ειλικρινείς και αντικειμενικός στις κρίσεις σας. Εγώ είμαι βέβαιος ότι οι Νεοέλληνες δεν έχουν κοινωνική αγωγή, και τούτο το συμπεραίνω από τους τρόπους τους. Κοιτάξετε πρώτα πως οδηγούν το αυτοκίνητό τους στους πολυσύχναστους δρόμους. Δεν εξετάζω το "πόθεν έσχες" αυτής της πολυτέλειας· αυτή είναι άλλη υπόθεση. Έχει παρατηρηθεί (πολύ ορθά, νομίζω) ότι ο χαρακτήρας ενός λαού φαίνεται στον τρόπο του αυτοκινητικού οδηγήματός του. Ο Νεοέλληνας οδηγεί άτακτα, ασυνάρτητα, εγωιστικά, υπερφίαλα. Δεν ακολουθεί τις χαραγμένες γραμμές, δεν υπακούει στις εντολές της Τροχαίας, που δίνονται για την ασφάλειά του, δεν ανέχεται να προηγείται στη σειρά ένα άλλος και προσπαθεί να τον προσπεράσει με κίνδυνο πολλές φορές της ζωής του, δεν αναχαιτίζει το δρόμο για να κάνει τόπο να περάσει ο δυστυχής πεζός, ο ηλικιωμένος, ο ανάπηρος, η έγκυος γυναίκα. Αλλά προχωρεί ακάθεκτος, ακόμη και όταν δεν βιάζεται, μόνο για να δείξει την υπεροχή της τέχνης ή της μηχανής του. Προσέξετε ιδίως πως αγκυροβολεί στα πεζοδρόμια, για να αναπαυθεί ή επειδή δεν χρειάζεται πια το όχημά του. Σωστή ιλαροτραγωδία. Μάταια τα όργανα της τάξης τον απειλούν με πρόστιμο και χαράζουν σήματα για να συμμορφωθεί ή του αφαιρούν τις πινακίδες για να τον σωφρονίσουν. Εκείνος αναδέχεται με χαμόγελο την ποινή ή φροντίζει να την αποφύγει με τις γνωριμίες και με τις ψεύτικες εξομολογήσεις του, για να συνεχίσει την άλλη μέρα τα ίδια παραπτώματα που, ούτε λίγο ούτε πολύ, στοιχίζουν κάποτε τη ζωή των συνανθρώπων ή και τη δική του. Το δυστύχημα είναι ότι η μόρφωση, η κοινωνική προέλευση, ο τρόπος της βιοπάλης ή η ηλικία και το φύλο πολύ μικρή επιρροή έχουν σ' αυτή τη συμπεριφορά. Το κακό είναι, φαίνεται, βαθιά ριζωμένο μέσα του - έρχεται "από πολύ μακριά". Και δεν διορθώνεται, τουλάχιστο μέσα στα χρονικά όρια που μπορούμε να το παρακολουθήσουμε.

• Φοβάμαι, απαντά ο δεύτερος, ότι αδικείτε τους συμπολίτες σας. Δεν αμφισβητώ την παρατηρητικότητα ούτε αποδοκιμάζω την παρρησία σας. Αλλά γενικεύετε ένα φαινόμενο, δυσάρεστο ασφαλώς που χαρακτηρίζει μιαν ορισμένη τάξη ανθρώπων, εκείνους που κακώς απόκτησαν και κακώς μεταχειρίζονται σήμερα το αυτοκίνητό τους, δεν βρίσκουν όμως καθόλου σύμφωνους στη συμπεριφορά τους όσους υποχρεώνονται να καταφύγουν σ' αυτό το μέσον συγκοινωνίας για τις υποθέσεις τους. Η ευθύνη βαρύνει ιδίως τους Νέους (περισσότερο τους άνδρες, λιγότερο τις γυναίκες, ίσως από "φόβο"), που έχουν δυσανάλογα μεγάλη για την ηλικία τους αποκοτιά και την αναίδεια. Πιθανόν ακόμη και εκείνους που μιμούνται το κακό παράδειγμά τους από απερισκεψία ή από κακώς νοούμενη βιασύνη. Αλλά δεν είναι καθόλου γενικός κανόνας αυτή η αρρυθμία. Εγώ συναντώ συχνά ώριμους ανθρώπους, φρόνιμους, "νοικοκυραίους", που επιτιμούν τους αυθαίρετους οδηγούς και προσπαθούν να τους επαναφέρουν στην τάξη. Δεν παρατηρείται, λέγετε, αυτή η αταξία σε άλλες χώρες, πιο προχωρημένες στον εξωτερικό πολιτισμό από τη δική μας. Δεν θα διαφωνήσω μαζί σας. Σκεφθείτε όμως ότι εκεί το αυτοκίνητο έχει σχετικά με μας πολύ μεγαλύτερη ηλικία ( ο χρόνος κατευνάζει τα νεύρα). Και ότι η ταχύτητα είναι κακός σύμβουλος, παρασύρει ακούσια σχεδόν σε θλιβερές υπερβολές. Στο τέλος το λάθος είναι στις εταιρείες κατασκευής αυτοκινήτου, που για λόγους ανταγωνισμού ρίχνουν στην αγορά ολοένα πιο γρήγορα, και φυσικά πιο επικίνδυνα αυτοκίνητα. Εδώ ίσως είναι ανάγκη να ψάξουμε ακόμα και το Κράτος που έπρεπε να αφαιρεί αμέσως την άδεια από τους κακούς και υπότροπους οδηγούς για παραδειγματισμό. Οπωσδήποτε η πείρα μου στο κεφάλαιο τούτο είναι διαφορετική από τη δική σας. Έχω ζήσει σε ξένα μέρη" πουθενά δεν είδα την προθυμία των οδηγών να επιβιβάζουν στο όχημά τους καταπονημένους πεζούς ή να οδηγούν τα θύματα των τροχών στα νοσοκομεία, όπως στην Ελλάδα. Έως την ώρα τουλάχιστο που ο ξένος τουρισμός έδειξε στους πατριώτες μου οδηγούς τους κινδύνους αυτής της καλοπροαίρετης συμπεριφοράς. Ίσως πρέπει να είμαστε περισσότερο επιφυλακτικοί στις συγκρίσεις μας, γιατί τους άλλους τους βλέπουμε "απ' έξω", ενώ τους δικούς μας τους γνωρίζουμε "από μέσα".

• Ν. Εγγονόπουλος, "Ποίηση 1948" και Μ. Αναγνωστάκης "Στον Νίκο Ε... 1949", Νεοελληνική Λογοτεχνία, Γ' Λυκείου, θεωρητική κατεύθυνση, έκδοση Α΄, 1999, σ. 84-86.

γ΄ Υποστηρικτικό υλικό

- Βιβλίο του καθηγητή Γ΄ Λυκείου, σ. 79 και σ. 47-59

- Υλικό που πρόκειται να συμπεριληφθεί στην αναθεωρημένη έκδοση του βιβλίου "Έκφραση -Έκθεση" Γ΄ Λυκείου

- Διδακτική δοκιμή "Η πειθώ στον επιστημονικό λόγο"

Λέξεις κλειδιά: αξιολόγηση επιχειρημάτων, αντικρουόμενες απόψεις (σε διαφορετικά κείμενα)