ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΣΤΗΛΕΣ¨Γλωσσική ποικιλία και γλώσσα του σχολείου

.

ΟΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

της Αγγελικής Τζάννε

Στο νηπιαγωγείο μου είχα ένα κορίτσι, τη Γρηγορία, που μιλούσε κρητικά. Η Γρηγορία μιλούσε πολύ λίγο. Στην αρχή το απέδιδα στη έντονη κρητική προφορά της. Σιγά σιγά με τη Γρηγορία εντοπίσαμε ότι η προφορά της ήταν μουσική. Η Γρηγορία ξεθάρρεψε που ασχολούμασταν με την προφορά της και μας αποκάλυψε ότι ξέρει μαντινάδες και στιχάκια απ’ έξω. Τα παιδιά ενθουσιάστηκαν και την άκουσαν πολλές φορές να μας απαγγέλλει μαντινάδες, προσπάθησαν δε να τη μιμηθούν και να κάνουν κι αυτά μαντινάδες, χρησιμοποιώντας και το ‘τς’ αλλά σε λάθος μέρη. Η όλη προσπάθεια ήταν πολύ διασκεδαστική και έβγαλε τη Γρηγορία από την αφάνεια.

(Χαρούλα Ρεντζέλου - Δημηρούλη, νηπιαγωγός)

Στη σημερινή πολύμορφη σχολική πραγματικότητα περιστατικά σαν αυτό που περιγράφεται παραπάνω είναι αρκετά συνηθισμένα. Το κείμενο που ακολουθεί έχει στηριχτεί στις εμπειρίες των νηπιαγωγών των ομάδων Α, Β, Γ και ΝΠ που φοίτησαν στο Πρόγραμμα Εξομοίωσης του Τ.Ε.Α.Π.Η. την ακαδημαϊκή χρονιά 1999-2000. Οι νηπιαγωγοί των ομάδων αυτών ήρθαν αντιμέτωποι/-ες με γεωγραφικές ποικιλίες όπως αυτή της Γρηγορίας, αλλά και με κοινωνικές ποικιλίες, χαρακτηριστικό δείγμα των οποίων παρατίθεται στην παρακάτω μαρτυρία.

Πολλές φορές τα παιδιά στο νηπιαγωγείο χρησιμοποιούν εκφράσεις που ακούνε από τους γονείς τους ή από τα μεγαλύτερα αδέρφια τους. Έτσι ακούω παιδιά 4-5 ετών να λένε “τα νεύρα μου”, “τα’χω παίξει”, “την πάτησα” κλπ. χωρίς να ξέρουν και τι σημαίνουν αυτές οι εκφράσεις. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις ρωτώ τα παιδιά τι ακριβώς θέλουν να πουν και πώς αλλιώς θα μπορούσανε να το πούνε τώρα που είναι στην τάξη και όχι στο σπίτι τους. Προσπαθώ να τα κάνω να καταλάβουν ότι αυτές τις εκφράσεις δεν τις χρησιμοποιεί όλος ο κόσμος, άρα και δεν τις καταλαβαίνει, και ότι στο σχολείο καλό θα ήταν να εκφράζονταν αλλιώς.

                                       (Μαρία-Ειρήνη Βασίλαινα, νηπιαγωγός)

Το ερώτημα που τίθεται σ’ αυτές τις περιπτώσεις και το οποίο απασχολεί τις/τους εκπαιδευτικούς είναι πώς να χειριστεί κανείς το θέμα των γλωσσικών ποικιλιών στην τάξη, έτσι ώστε η διαφορετικότητα να ωφελήσει τόσο τα άτομα που την αντιπροσωπεύουν όσο και την τάξη ως μαθησιακό σύνολο. Το ζήτημα αυτό δεν είναι απλό, και οι αντιδράσεις των εκπαιδευτικών στην ύπαρξη γλωσσικών ποικιλιών στην τάξη τους διαφέρουν.

Το κείμενο αυτό είναι βασισμένο στις εμπειρίες νηπιαγωγών που επιχείρησαν να ενσωματώσουν δημιουργικά και αποδοτικά τη γλωσσική ποικιλία, κυρίως τη γεωγραφική, στην τάξη τους. Από τις εμπειρίες αυτών των νηπιαγωγών διαμορφώνεται ένας μακρύς κατάλογος από γλωσσικές και εξωγλωσσικές δραστηριότητες, τις οποίες δοκίμασαν προκειμένου να ευαισθητοποιήσουν τα νήπια στις γλωσσικές ποικιλίες με τις οποίες βρέθηκαν αντιμέτωπα στην τάξη τους.

Αρχικά, όταν η τάξη βρέθηκε αντιμέτωπη με μία διάλεκτο ή ένα από τα πολλά τοπικά ιδιώματα της χώρας μας, το πρώτο βήμα που έγινε με σκοπό την προσέγγιση αυτής της ποικιλίας ήταν να ζητηθεί από τα παιδιά να βρουν στο χάρτη πού βρίσκεται η περιοχή στην οποία μιλιέται αυτή η ποικιλία και να συζητήσουν λίγο για τη γεωγραφική της θέση (αν είναι σε βουνό ή κοντά στη θάλασσα, με ποιές περιοχές συνορεύει κλπ.).

Στη συνέχεια, με την παρότρυνση του/της εκπαιδευτικού, ο/η χρήστης της ποικιλίας έφερε στην τάξη φωτογραφημένα ή αυτούσια δείγματα του τόπου του, όπως χειροτεχνήματα ή τοπικές φορεσιές.

Ένα άλλο βήμα προς την εξοικείωση της τάξης με τη γλωσσική ποικιλία έγινε μέσα από τη μουσική. Συγκεκριμένα, το παιδί που μιλούσε το ιδίωμα ή τη διάλεκτο έφερε στην τάξη μουσικά όργανα και μαγνητοφωνημένα δείγματα της παραδοσιακής μουσικής του τόπου του και αυτό αποτέλεσε τη βάση για μία συζήτηση για τα είδη των οργάνων που χρησιμοποιούνται και πώς παίζονται, τα είδη των τραγουδιών που ακούγονται (τραγούδια του γάμου, λυπητερά κ.ά.) και τις κοινωνικές εκδηλώσεις στις οποίες παίζεται αυτή η μουσική. Μερικά τραγούδια μάλιστα διδάχτηκαν και στην τάξη και τραγουδήθηκαν από όλα τα παιδιά στην αυθεντική γλωσσική τους μορφή. Ένα πρόσφορο είδος τραγουδιών γι’ αυτήν την περίπτωση ήταν τα κάλαντα, τα οποία είναι στενά συνυφασμένα με τη μουσική και γλωσσική παράδοση του κάθε τόπου. Σε άλλες περιπτώσεις τα παιδιά γνώρισαν και παραδοσιακούς χορούς από τον τόπο που μιλιέται η ποικιλία, και μάλιστα έμαθαν να χορεύουν και μερικούς από αυτούς.

Στην προσέγγιση της ποικιλίας και του τόπου καταγωγής της σημαντικό ρόλο έπαιξε και η γνωριμία με τις τοπικές λιχουδιές, όπου τα παιδιά δοκίμασαν κάποιο παραδοσιακό φαγητό ή γλυκό της περιοχής.

Η μαρτυρία που ακολουθεί περιλαμβάνει αρκετές από τις παραπάνω δραστηριότητες και είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο συμπεριφέρθηκαν πολλές νηπιαγωγοί σε παιδιά που μιλούσαν μία δυσνόητη γλωσσική ποικιλία στην τάξη. Διηγείται η νηπιαγωγός Αικατερίνη Δραμουντανή για έναν Ρωσοπόντιο, το Μιχάλη, ένα παιδί που μιλούσε την ποντιακή διάλεκτο και δεν ήξερε καθόλου ελληνικά.

Με κοιτούσε στα μάτια και στο στόμα καλά καλά για να καταλάβει τι του έλεγα, κι αν χρειαζόταν να μου απαντήσει, μου απαντούσε στα ποντιακά, με αποτέλεσμα η τάξη να ξεκαρδίζεται στα γέλια και ο Μιχάλης να μαζεύεται ολοένα και περισσότερο στο καβούκι του. Χρειάστηκαν να γίνουν πολλές συζητήσεις για να καταλάβουν οι άλλοι ότι ο Μιχάλης ήρθε από μία άλλη περιοχή, ότι μιλούσε διαφορετικά από μας, ότι εμείς θα τον μαθαίναμε τη γλώσσα μας και αυτός θα μας μάθαινε τη δική του. Πράγματι, στο τέλος της χρονιάς ο Μιχάλης ήξερε να μιλάει πολύ καλά τα ελληνικά, εμείς είχαμε μάθει αρκετές ποντιακές λέξεις, είχαμε γευθεί αρκετές από τις λιχουδιές που φτιάχνουν οι Πόντιοι και είχαμε εμπλουτίσει τη γωνιά της μουσικής μας με ποντιακή μουσική, πράγμα το οποίο έκανε το πρόσωπο του Μιχάλη να αστράφτει από χαρά όταν την άκουγε.

Επιπλέον πληροφορίες για την περιοχή στην οποία μιλιέται η διάλεκτος ή το ιδίωμα μπόρεσαν τα παιδιά να αντλήσουν από οργανωμένες επισκέψεις σε λαογραφικό μουσείο. Μάλιστα αρκετές νηπιαγωγοί πρότειναν να αφιερώνει το σχολείο στις γλωσσικές ποικιλίες μία ημέρα το τρίμηνο (ή έστω το χρόνο) κατά την οποία να μπορούν τα παιδιά να παρουσιάζουν τις πληροφορίες που θα έχουν συλλέξει για τις διάφορες περιοχές στις οποίες μιλούνται γλωσσικές ποικιλίες.

Σε πιο προσωπικό επίπεδο, τα άτομα που χρησιμοποιούσαν τη γλωσσική ποικιλία μίλησαν στην τάξη για τα διάφορα ήθη και έθιμα της περιοχής τους, περιγράφοντας, για παράδειγμα, τον τρόπο που γιορτάζουν διάφορες εθνικές αλλά και τοπικές γιορτές. Σε περιπτώσεις όπου σε μία τάξη υπήρχαν δύο ή περισσότεροι/-ες χρήστες της ποικιλίας, τους ζητήθηκε να παραστήσουν με κουκλοθέατρο ή με τη μορφή θεατρικών αυτοσχεδιασμών σκηνές από την καθημερινή ζωή του τόπου τους (χρησιμοποιώντας κατά κύριο λόγο την κοινή ελληνική διανθισμένη με γλωσσικά στοιχεία από την ποικιλία, τα οποία στη συνέχεια ερμηνεύθηκαν και συζητήθηκαν με την υπόλοιπη τάξη).

Κάποιοι/-ες νηπιαγωγοί ζήτησαν από το παιδί που μιλούσε το ιδίωμα ή τη διάλεκτο να διηγηθεί στην τάξη ένα παραμύθι από τον τόπο του πρώτα στη γλωσσική ποικιλία που χρησιμοποιεί και μετά στην κοινή, πράγμα το οποίο, όπως ισχυρίζονται οι νηπιαγωγοί, βοήθησε το ίδιο το παιδί να χειρίζεται την κοινή με μεγαλύτερη ακρίβεια και άνεση, αλλά και ευαισθητοποίησε τα υπόλοιπα παιδιά σε θέματα λεξιλογικής και γραμματικής ποικιλίας. Μερικοί/-ές νηπιαγωγοί σκέφτηκαν να καλέσουν έναν παππού ή μία γιαγιά (γνώστες της ποικιλίας) του παιδιού στην τάξη και να του/της ζητήσουν να διηγηθεί ένα παραμύθι ή μία ιστορία από τον τόπο τους στα παιδιά.

Την ευαισθητοποίηση των παιδιών σε θέματα χρήσης γλωσσικών ποικιλιών σε διάφορα περιβάλλοντα επιχείρησαν να πετύχουν οι νηπιαγωγοί με διάφορες γλωσσικές δραστηριότητες. Σε κάποιες περιπτώσεις έδωσαν στα παιδιά ορισμένες λέξεις και να τους ζήτησαν να τις κατατάξουν σε δύο κατηγορίες, λέξεις που λέμε στην τάξη και λέξεις που δεν χρησιμοποιούμε συνήθως στο σχολείο. Σε κάποια άλλη περίπτωση, έμαθαν στα παιδιά να αναφέρονται σε ορισμένα αντικείμενα με δύο τρόπους, με λέξη από το ιδίωμα ή τη διάλεκτο και με την αντίστοιχη λέξη στην κοινή ελληνική, και στη συνέχεια τους ζήτησαν να χρησιμοποιήσουν αυτές τις λέξεις μιλώντας σε πρόσωπα που να διαφοροποιούνται ως προς τις γνώσεις τους στη συγκεκριμένη γλωσσική ποικιλία. Η νηπιαγωγός Βασιλική Μουστάκα διηγείται:

Μια μέρα που μιλούσαμε για τα κάστανα, τους είπα ότι στο χωριό μου τα ψητά κάστανα τα λέμε “παπαδέλες” και μετά τα ρώτησα πώς θα ζητήσω ψητά κάστανα στο χωριό μου και πώς στην Αθήνα. Τα παιδιά απάντησαν αμέσως ότι στο χωριό μου θα ζήταγα “παπαδέλες”, ενώ στην Αθήνα “ψητά κάστανα”.

Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς ορισμένων νηπιαγωγών, ένα σημαντικό βήμα προς την προσέγγιση συγκεκριμένων ποικιλιών επιτυγχάνεται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση μέσα από τη διδασκαλία λογοτεχνικών κειμένων γραμμένων σε κάποια διάλεκτο ή σε κάποιο ιδίωμα, ιδιαίτερα όταν την ανάγνωση των κειμένων ακολουθεί ο εντοπισμός και η ερμηνεία λέξεων που αποκλίνουν από τη νόρμα, καθώς και κάποια γενικότερη σύγκριση σε επίπεδο λεξιλογίου και σύνταξης μεταξύ του ιδιώματος ή της διαλέκτου και της κοινής. Οι νηπιαγωγοί Σταυρούλα Μπακογιάννη και Γεωργία Γερμάνη διηγούνται για ένα δάσκαλο που κατάγεται από τη Σάμο:

Κάποια χρονιά που δίδασκε σε παιδιά πέμπτης δημοτικού όταν έφτασε στη γλώσσα στο κεφάλαιο “Η ψιχλού” τους διάβασε ένα κομμάτι από το συγκεκριμένο μάθημα που ήταν γραμμένο στο σαμιώτικο ιδίωμα. Τα παιδιά εντυπωσιάστηκαν με την άνεση του κυρίου τους στο διάβασμα του κομματιού, κάτι που γι’ αυτά ήταν πολύ δύσκολο, το χάρηκαν και του ζήτησαν και την επόμενη μέρα να τους το ξαναδιαβάσει, αλλά και να τους πει αν ήξερε κάποια ιστορία με σαμιώτικη προφορά.

Σε γενικές γραμμές, οι εμπειρίες των νηπιαγωγών στις οποίες βασίστηκε αυτό το κείμενο δείχνουν ότι στην προσχολική εκπαίδευση η γλωσσική ποικιλία στην τάξη αντιμετωπίστηκε ως μία ευκαιρία διεύρυνσης των γνώσεων των παιδιών σε θέματα γλώσσας και πολιτισμού.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

αρχή σελίδας