1. Διαλεκτική ποικιλία

Το σχολείο επιβάλλει τη διδασκαλία μιας νόρμας, της λεγόμενης κοινής νέας ελληνικής, αλλά πολλά παιδιά μιλούν διαλεκτικές ή ιδιωματικές παραλλαγές της ελληνικής (ποντιακά, κρητικά, ηπειρώτικα κ.ά.). Όσοι από σας έχετε συναντήσει τέτοια φαινόμενα, πώς τα αντιμετωπίσατε;

1.1 Θεωρείτε ότι υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στην επιθυμία διδασκαλίας και χρήσης μιας ενιαίας γλώσσας και στην επιθυμία διατήρησης του διαλεκτικού πλούτου της ελληνικής, όπως τουλάχιστον εκφράζεται από τους/τις γλωσσολόγους;

1.2 Θεωρείτε ότι μπορεί η εκπαίδευση να κάνει κάτι γι’αυτήν την αντίφαση και τι;

1.3 Θεωρείτε, αντίθετα, ότι δεν είναι εκ των πραγμάτων δυνατόν να παρέμβει, συνεπώς καλό θα ήταν να επικεντρώσει το ενδιαφέρον της αποκλειστικά στη διδασκαλία της κοινής;

1.4 Έχετε κάποια ιδέα για το ποια θέση παίρνουν (αν παίρνουν) οι ίδιοι/ες οι μαθητές/τριες που μιλούν διαλεκτικές ποκιλίες ως προς την παραπάνω αντίφαση, μια που τους/τις αφορά άμεσα;

1.5 Εσείς προσωπικά έχετε κάποιες ιδέες για την αντιμετώπισή της;

2. Κοινωνική ποικιλία: η γλώσσα των νέων

Μια από τις γλωσσικές ποικιλίες που ορίζονται με βάση κοινωνικά χαρακτηριστικά των ομιλητών/τριών της, την ηλικία ως παράγοντα συγκεκριμένης κοινωνικής συμπεριφοράς, είναι και η γλώσσα των νέων. Πολλά έχουν γραφτεί τα τελευταία χρόνια γι’ αυτήν, κυρίως σε εφημερίδες και περιοδικά. Ωστόσο, οι πραγματικές κοινωνικές αιτίες εμφάνισης διαφοροποιημένων από την κοινή ιδιωμάτων στη νεολαία της τελευταίας 25ετίας, η ανίχνευση και η λεπτομερής καταγραφή τους ή η σχέση τους με άλλες γλωσσικές ποικιλίες (π.χ. του περιθωρίου) πολύ λίγο έχουν μελετηθεί, τουλάχιστον για τα (βλ. Εγκυκλοπαιδικό οδηγό για τη γλώσσα, «Η γλώσσα των νέων»). Σε επόμενα τεύχη θα επανέλθουμε εκτενέστερα στο θέμα, προς το παρόν όμως θα θέλαμε να διατυπώσουμε τα εξής ερωτήματα:

2.1 Θεωρείτε γενικότερα ότι οι ομάδες των νέων που χρησιμοποιούν έντονα στοιχεία διαφοροποιημένων ιδιωμάτων (τα παίρνω στο κρανίο, κουλάρω, γκλαμουριά κ.ά.) περιορίζουν τη χρήση τους στις μεταξύ τους συζητήσεις ή σε τελείως ανεπίσημες περιστάσεις;

2.2 Σας έχει τύχει καμιά φορά να παρεισφρέουν τέτοια στοιχεία στον λόγο ή τα κείμενα μαθητών/τριών σας, έτσι ώστε να ανατρέπεται η παραπάνω διαπίστωση; Εάν ναι, πότε και πώς έγινε αυτό και πώς το αντιμετωπίσατε;

2.2.1 Θεωρήσατε ότι μια τέτοια χρήση δεν αρμόζει με τη σχολική σοβαρότητα ή ότι αποδεικνύει τη φθορά και «κατάντια» της γλώσσας μας; Τη διορθώσατε;

2.2.2 Προσπαθήσατε να βρείτε αν στη συγκεκριμένη περίσταση που χρησιμοποιήθηκε υπήρχε κάποιος λόγος γι’ αυτό και ποιος; Αν ναι, τι κάνατε; Την αφήσατε να περάσει χωρίς να τη σχολιάσετε; Τη σχολιάσατε; Πώς; Αν πάλι θεωρήσατε ότι δεν ανταποκρινόταν σε κανένα συγκεκριμένο στόχο, την αντιμετωπίσατε όπως αναφέραμε παραπάνω;

2.3 Εάν δεν είχατε «παρεμβολές» ιδιωμάτων των νέων στη σχολική γλώσσα αλλά κάποιας άλλης κοινωνικής ποικιλίας, ποια ήταν αυτή και ποια ήταν ακριβώς η αντιμετώπισή σας; Θα μας ενδιέφερε πολύ η εμπειρία σας.

3. Ενδοσυστηματική ποικιλία

Πολλές φορές η ποικιλία που παρατηρείται στη γλώσσα των μαθητών/τριών δεν οφείλεται, τουλάχιστον όχι απόλυτα, ούτε στην καταγωγή τους (διαλεκτική ποικιλία) ούτε σε καμία ιδιαίτερη κοινωνιόλεκτο που τυχαίνει να χρησιμοποιούν (π.χ. γλώσσα των νέων). Αντίθετα, η ποικιλία μπορεί να οφείλεται στις επιλογές που κάνουν οι ομιλητές/τριες μέσα από διαφορετικές δυνατότητες έκφρασης που δίνει η ίδια η γλώσσα. Είναι π.χ. γνωστή η ποικιλία των ρηματικών τύπων στο γ΄ πληθυντικό (παίζουν-παίζουνε, παίζαν-παίζανε, παίξαν-παίξανε κ.τ.λ.) και η ποικιλία στους τύπους του παρατατικού (ντύνονταν-ντυνόντουσαν, έρχονταν-ερχόντουσαν κ.τ.λ.). Τέτοια ποικιλία, που τις περισσότερες φορές συνιστά ελεύθερη, μη καθορισμένη διαλεκτικά ή κοινωνικά εναλλαγή, μπορεί να εμφανίζεται όχι μόνο στη γραμματική αλλά και στο λεξιλόγιο (ότι-πως, αν-άμα-εάν) και στην προφορά.

3.1 Έχετε προσέξει τέτοιου είδους ποικιλία στη γλώσσα των μαθητών/τριών σας;

3.2 Υπάρχει διαφοροποίηση στη χρήση τέτοιων τύπων στον προφορικό σε σχέση με τον γραπτό λόγο ή σε άλλες περιστάσεις επικοινωνίας;

3.3 Έχετε αισθανθεί την ανάγκη παρέμβασης ή διόρθωσης, κι αν ναι προς ποια κατεύθυνση;

3.4 Πόσο σας βοηθάνε τα σχολικά εγχειρίδια στην συνειδητοποίηση και αντιμετώπιση αυτού του είδους της ποικιλίας;

4. Διαφορές ανάλογα με το κειμενικό είδος

Οι διαφορές μεταξύ των διαφορετικών κειμενικών ειδών αποτελούν άλλη πηγή γλωσσικής ποικιλίας, αφού άλλο λεξιλόγιο, διαφορετική δόμηση του λόγου και ενδεχομένως άλλες γραμματικές-συντακτικές δομές χαρακτηρίζουν το κάθε είδος κειμένου (π.χ. λογοτεχνικό κείμενο, έκθεση, διαγώνισμα, προφορική παρουσίαση, διήγηση κ.λπ.). Η ευαισθητοποίηση των μαθητών/τριών στην ποικιλία αυτή αντιμετωπίζεται φυσικά στο σχολείο ως μέρος των μαθημάτων γλωσσικής αγωγής και εντάσσεται στην ανάπτυξη των σχετικών δεξιοτήτων. Το θέμα αυτό, στο οποίο εντάσσεται και η παραδοσιακή διάκριση προφορικού-γραπτού λόγου (βλ. Εγκυκλοπαιδικό οδηγό για τη γλώσσα, «Προφορικός-γραπτός λόγος»), είναι ωστόσο ευρύτερο και αφορά την έκφραση και σε άλλα (εκτός από τα γλωσσικά) μαθήματα (διαφορετικό ύφος οφείλει να χαρακτηρίζει π.χ. το διαγώνισμα της ιστορίας από τη λογοτεχνική ανάλυση).

4.1 Πώς αντιμετωπίζετε το θέμα αυτό της κειμενικής ποικιλίας; Δίνετε προτεραιότητα σε κάποιο από τα είδη έκφρασης που καλλιεργούνται στο σχολείο;

4.2 Κάνετε παρεμβάσεις, όταν συναντάτε ακατάλληλες (για κάποιο συγκεκριμένο είδος) χρήσης, κι αν ναι τι είδους;

4.3 Αντιμετωπίζετε καθόλου αυτή τη διαφοροποίηση στη διδασκαλία άλλων μαθημάτων (εκτός από τα γλωσσικά);

4.4 Με βάση την εμπειρία σας ποιες τακτικές αντιμετώπισης βρίσκετε αποτελεσματικές;

5. Αντιφάσεις στη νόρμα του σχολείου

Άσχετα με το πώς θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται η ποικιλία στα πλαίσια της εκπαίδευσης, είναι γεγονός ότι το σχολείο προωθεί —συστηματικά ή όχι— ορισμένες μόνο μορφές της γλώσσας. Οι μορφές αυτές αποκαλούνται συχνά «επίσημα» ή «σωστά» ελληνικά. Ωστόσο, μια προσεκτικότερη ματιά μάς αποκαλύπτει ότι το τι είναι «επίσημη» νόρμα δεν είναι απόλυτα παγιωμένο. Κατά συνέπεια, η ποκιλία παρεισφρέει και στο λόγο του σχολείου, πιο συγκεκριμένα στα σχολικά εγχειρίδια. Παρατηρούμε λοιπόν αντιφάσεις είτε στις συγκεκριμένες συστάσεις των βιβλίων της γλώσσας ως προς τη σωστή χρήση της ελληνικής είτε στις διαφορετικές μορφές που παίρνει η γλώσσα των συγγραφέων σε διαφορετικά κείμενα των σχολικών βιβλίων.

Παράδειγμα αντίφασης στις συστάσεις παρατηρούμε στη σ. 224 του βιβλίου Νεοελληνική Γλώσσα για το γυμνάσιο. Το χρονικό επίρρημα πριν πρέπει να ακολουθείται από την πρόθεση από αλλά όχι το χρονικό επίρρημα μετά. Πρέπει συνεπώς να λέμε/γράφουμε πριν από τον πόλεμο αλλά όχι πριν τον πόλεμο, ενώ το σωστό είναι μετά το καλοκαίρι και όχι μετά από το καλοκαίρι. Η σύσταση αυτή έρχεται σε αντίφαση με χρήσεις που συναντούν οι μαθητές/τριες σε άλλα σχολικά βιβλία, π.χ. όσα περιέχουν λογοτεχνικά κείμενα. Σε άλλες περιπτώσεις η αντίφαση στη νόρμα διαφαίνεται έμμεσα, δηλαδή οι ίδιοι ή διαφορετικοί συγγραφείς τείνουν να χρησιμοποιούν διαφορετικούς τύπους και εκφράσεις. Π.χ. τα συνηρημένα ρήματα άλλοτε χρησιμοποιούνται και στους δύο τύπους (αγαπάω και αγαπώ) κι άλλοτε μόνο με το θεωρούμενο πιο λόγιο τύπο αγαπώ, όπως συμβαίνει συστηματικά στις ασκήσεις των βιβλίων της γλώσσας

5.1 Έχετε συναντήσει παρόμοιες περιπτώσεις αντίφασης στο τι θεωρούν σωστό τα σχολικά βιβλία;

5.2 Σας δημιουργεί πρόβλημα στη διδασκαλία;

5.3 Οι μαθητές και οι μαθήτριες έχουν εντοπίσει τέτοιες αντιφάσεις και συνεπώς δυσκολίες;