του Βαγγέλη Ιντζίδη και της Ελένης Καραντζόλα

Στις σελίδες που ακολουθούν προτείνεται μια διδακτική δοκιμή, η οποία ενδεικτικά εφαρμόστηκε σε ομάδα πέντε μαθητών/-τριών για τις ανάγκες της θεματικής στήλης (παρατίθενται ακόμη πιθανά σημεία παρανοήσεων).

 Σκοπός της διδακτικής δοκιμής είναι η αξιοποίηση της φωτογραφίας και της κλαδικής διαγραμματικής αναπαράστασης στη διδασκαλία των κειμενικών ειδών (βλ. Διδασκαλία της Περιγραφής και ειδικότερα την ενότητα “η επιλογή και η παράθεση-οργάνωση των λεπτομερειών”, σ. 168-170 του σχολικού βιβλίου Έκφραση -Έκθεση για το Ενιαίο Λύκειο, τχ. Α΄).

Η φωτογραφία δεν μιλάει για τον κόσμο αλλά για τον φωτογραφημένο κόσμο. Έναν κόσμο που επηρεάζεται από τις τεχνικές δυνατότητες της φωτογραφικής μηχανής και τις αισθητικές επιλογές του/της φωτογράφου. Κάθε φωτογραφία αποτελεί έναν τρόπο του λέγειν, ένα «κείμενο» που ο/η αναγνώστης/-τρια - θεατής καλείται να το διαβάσει, να το κατανοήσει και να το ερμηνεύσει. Η φωτογραφία πέρα από μια καλλιτεχνική φόρμα, ένα έργο τέχνης, αποτελεί και ένα επικοινωνιακό μέσο στο οποίο αποτυπώνονται μια σειρά ιδεολογικών και κοινωνικών πρακτικών. Επομένως η φωτογραφία αποτελεί μια στρατηγική για την κατασκευή νοήματος, η οποία με τη σειρά της αποδίδει και κατ' επέκταση ερμηνεύει ό,τι αποκαλούμε περιρρέουσα πραγματικότητα. Πολλές φορές μια εικόνα, μια φωτογραφία, έρχεται να προσδώσει έμφαση σε μια πτυχή της πραγματικότητας διεκδικώντας την  «αντικειμενικότητα». Για τη διδακτική πράξη η χρήση της φωτογραφίας άλλες φορές οπτικοποιεί το θέμα ενός ρηματικού κειμένου, ενώ άλλες φορές προσφέρει περαιτέρω πληροφορίες για το θέμα που διαπραγματεύεται το ρηματικό κείμενο.

Σε ό,τι αφορά την κλαδική διαγραμματική αναπαράσταση, χρησιμοποιείται για την απεικόνιση του είδους των σχέσεων ανάμεσα σε έννοιες, ιεραρχεί δομές και λειτουργίες, σχετίζεται με εκείνα τα επικοινωνιακά περιβάλλοντα όπου κυριαρχούν οι γενεαλογικές σχέσεις και υποδηλώνεται η εξέλιξη.

Ενδιαφέρει, λοιπόν, η κατανόηση των τρόπων με τους οποίους γενικότερα κατασκευάζονται τα νοήματα, μέσα από τον συσχετισμό και την αντιπαραβολή ρηματικού κειμένου, φωτογραφίας και διαγράμματος.

Κατανόηση του κειμένου

    • Να εντοπίσετε το θέμα της κάθε παραγράφου και να επισημάνετε τα σχόλια που το συνοδεύουν. 
[το πουκάμισο, ο τζάκος κ.ο.κ.]

    • Να ταξινομήσετε τα θέματα των επιμέρους παραγράφων.

[Ορισμός του κριτηρίου της ταξινόμησης: α) το είδος των στοιχείων της ενδυμασίας: μέρη της ενδυμασίας-λεπτομέρειες των μερών β) το υλικό κατασκευής των μερών και των λεπτομερειών τους: ένδυμα (βαμβακερό ύφασμα, κέντημα κτλ.) - κόσμημα (χάντρες, αλυσίδες με φλουριά, πόρπη κ.ά.), γ) η σχέση των μερών της περιγραφής: εσωτερικά - εξωτερικά, λ.χ. πουκάμισο - τζάκος, κ.ά.) 

    • Να υπογραμμίσετε λέξεις που αναφέρονται στα συστατικά στοιχεία της ενδυμασίας. Μπορείτε να τις ταξινομήσετε σε επιμέρους κατηγορίες;
[λέξεις- ενδυματολογικοί όροι, λ.χ. πουκάμισο, ζωνάρι, μπούστο, μανίκια, περιλαίμιο κ.ά. και λέξεις- γεωγραφική διάλεκτος, λ.χ. μαϊστρα, γρίζα, σιγκούνια, πεσκούλια κ.ά.]

Σχέση κειμένου - φωτογραφίας

    • Ποιες λέξεις-φράσεις του κειμένου καθιστούν άρρηκτη τη σχέση του με την εικόνα στη διαδικασία ανάγνωσης;   
[«η εικονιζόμενη φορεσιά»]

    • Ποια στοιχεία της φορεσιάς δεν εντοπίζονται στην εικόνα και γιατί;
[πεσκούλια, το κορδόνι, κόκκινο ζωνάρι, ποδιά λευκή βαμβακερή]

    • Σημειώστε στη φωτογραφία με βέλη τα συστατικά στοιχεία της φορεσιάς που αναγνωρίζετε με βάση το κείμενο. 
[ο τζάκος, τα μανίκια, περιλαίμιο κόσμημα κ.ά.]

    • Η λογική σειρά της περιγραφής των στοιχείων της νυφικής φορεσιάς στο κείμενο είναι από μέσα προς τα έξω. Μπορούμε να «διαβάσουμε» την εικόνα με την ίδια σειρά; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.    
[η ανάγνωση της φωτογραφίας είναι δυνατή στον κάθετο άξονα, πάνω- κάτω] 

Ενδεικτικά σημεία παρανόησης του κειμένου

    • Η περίοδος: «Το πουκάμισο έχει πολύχρωμο ή χρυσό κέντημα από το γόνατο έως τον ποδόγυρο»  
[Ορισμένοι/-ες μαθητές/-τριες αντιλήφθηκαν ότι το πουκάμισο εκτείνεται από το γόνατο έως τον ποδόγυρο.]

    • Η τελευταία παράγραφος, που θέμα της έχει την ποδιά της νυφικής φορεσιάς, θεωρήθηκε από μερίδα μαθητών/-τριών ότι απεικονίζεται στη φωτογραφία με μόνη διαφορά τη χρωματική απόκλιση.      
[κίτρινο vs. λευκό]

    • Αντικείμενο συζήτησης: «Πού οφείλονται οι παραπάνω παρανοήσεις;»
[η λειτουργία του ρήματος «έχω» και της διάζευξης στην πρώτη περίπτωση και η σχέση των χρονικών δεικτών «στην παλαιότερή της μορφή»-«αργότερα» στη δεύτερη περίπτωση]

Γραμματικά μέσα

    • Να εντοπίσετε τις λέξεις-φράσεις που λειτουργούν ως δείκτες της φοράς της περιγραφής.
[πάνω από το, που σκεπάζεται όλο από κ.ά.]

    • Να υπογραμμίσσετε στο κείμενο τα επίθετα και να ελέγξετε αν απεικονίζονται στη φωτογραφία. Τι επιπτώσεις θα είχε στην περιγραφή η απουσία τους;

    • Να υπογραμμίσετε διαφορετικές λέξεις που έχουν το ίδιο αντικείμενο αναφοράς, δηλαδή παραπέμπουν στο ίδιο αντικείμενο του φυσικού κόσμου.
[τα γρίζα είναι δύο σιγκούνια]

    • Να σχολιάσετε τη λειτουργία των ρημάτων είναι και έχω στο περιγραφικό κείμενο.   
[ρήματα σχέσης, χρησιμοποιούνται στους ορισμούς των εννοιών στις επιστήμες αλλά και στον προσδιορισμό του αντικειμένου της περιγραφής]

    • Να σχολιάσετε τη λειτουργία των ρηματικών χρόνων.
[συνοπτικοί-μη συνοπτικοί χρόνοι σε σχέση με την έκφραση της σταθερής επανάληψης διαδικασιών που συγκροτούν την έννοια της παράδοσης και παρελθοντικοί - μη παρελθοντικοί χρόνοι, λ.χ. Ενεστώτας, σε σχέση με τη διάκριση συστατικά στοιχεία της φορεσιάς - λαογραφικές πληροφορίες που τα συνοδεύουν]

 Διάγραμμα

    • Για τι είδους αναπαραστάσεις μπορεί να χρησιμοποιηθεί το διάγραμμα της σελίδας 168 της ΄Εκφρασης-Έκθεσης, τεύχος Α΄ Λυκείου. Να αξιοποιήσετε την εμπειρία σας από τα σχολικά βιβλία.    
[αναπαράσταση γενεαλογικών δέντρων, αναπαράσταση εξέλιξης ζωικών ειδών στη βιολογία, αναπαράσταση της δομής μιας πρότασης στα σχολικά βιβλία της νεοελληνικής γλώσσας του γυμνασίου, οργανόγραμμα δημόσια υπηρεσίας]

    • Με το διάγραμμα της σελίδας 167 ευνοείται η επαγωγική (από το ειδικό στο γενικό) ή η παραγωγική (από το γενικό στο ειδικό) αναπαράσταση;

    • Σε ποια σημεία του συγκεκριμένου διαγράμματος θα τεθούν οι γενικότερες έννοιες και σε ποια σημεία οι ειδικότερες;
[κορυφές των κλαδικών δομών - απόληξη των κλαδικών γραμμών]

    • Να παραστήσετε στο κλαδικό διάγραμμα την περιγραφή της λαϊκής φορεσιάς με βάση το κείμενο και την περιγραφή της ίδιας φορεσιάς με βάση την εικόνα  

    • Να χρησιμοποιήσετε το προτεινόμενο διάγραμμα για την περιγραφή των παρακάτω αντικειμένων: πυξίδα, φάλαινα, σχολικές υπηρεσίες. Να αναφέρετε τις δυσκολίες που θα συναντήσετε.

    • Στην περίπτωση του αντικειμένου λαϊκή φορεσιά πώς μπορεί να συμπληρωθεί ο κλάδος ιδιότητες της λαϊκής φορεσιάς   ;
[σχήμα-διαστάσεις-χρώμα];

Παραγωγή λόγου

    • Να συντάξετε την περιγραφή της λαϊκής φορεσιάς με βάση τη λογική σειρά ανάγνωσης της φωτογραφίας, αξιοποιώντας το ειδικό λεξιλόγιο του κειμένου.

    • Να συγκρίνετε τη νυφική φορεσιά και το βλέμμα του γυναικείου προσώπου στη φωτογραφία με αντίστοιχες φωτογραφήσεις νυφικών σε σύγχρονα γυναικεία περιοδικά. Τα συμπεράσματα της μελέτης σας να τα παρουσιάσετε σε 450 λέξεις γνωρίζοντας ότι το κείμενό σας θα εκδοθεί στο αφιέρωμα του μαθητικού περιοδικού του σχολείου σας για τη θέση της γυναίκας στη σύγχρονη κοινωνία.