ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1. Η ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 1.1. ΤΟ 'ΚΕΙΜΕΝΟ' 1.2. ΟΙ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΕΝΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 1.3. ΤΟ 'ΜΙΚΡΟΚΕΙΜΕΝΟ' 1.4. ΡΗΤΑ ΚΑΙ ΛΑΝΘΑΝΟΝΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ 'ΜΙΚΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ' 1.5. ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ 2. ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΧΩΡΙΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Κάθε σημαντικό κείμενο (και είναι σημαντικά τα περισσότερα αρχαιοελληνικά κείμενα που διδάσκονται στο Λύκειο) "παίζει" με τα ρητά και τα λανθάνοντα στοιχεία του. Ως ρητά στοιχεία ορίζονται τα προφανέστερα σήματα του νοήματος, που δείχνουν τη γραμμική του σύνταξη —αντιστοιχούν σε ό,τι ονόμασα προηγουμένως "λαβές". Ως λανθάνοντα στοιχεία νοούνται τα αφανέστερα, υποκείμενα σήματα ενός κειμένου, που συσπειρώνουν και εξειδικεύουν το κοινόχρηστο νόημα —αντιστοιχούν σε ό,τι καθόρισα ως "εσοχές". Αναλόγως προς το γραμματολογικό γένος και είδος ενός κειμένου πλεονάζουν τα ρητά ή τα λανθάνοντα στοιχεία: ο πεζός λ.χ. λόγος δείχνει προτίμηση μεγαλύτερη στα ρητά σήματα· η ποίηση φιλοξενεί συνήθως περισσότερα λανθάνοντα σήματα, κρυμμένα στις πτυχές του ρητού νοήματός της.

Είναι προφανές ότι ένα αρχαιοελληνικό κείμενο, ή μικροκείμενο, που διαβάζεται και μεταφράζεται μόνον ως προς τα ρητά στοιχεία του, χάνει τη μισή τουλάχιστον σημασία του: εμφανίζεται λειψό και απλοϊκό. Η σχολική μετάφραση, όπως γίνεται σήμερα, έχει ακόμη μεγαλύτερη φύρα στο κρίσιμο τούτο κεφάλαιο.

Η "αμετάφραστη" εν τούτοις αναζήτηση των λανθανόντων σημάτων ενός κειμένου, για να ευοδωθεί, πρέπει να αλλάξει τώρα μονάδα ανάγνωσης. Αν δηλαδή το ρητό νόημα ενός κειμένου αντλείται από τα μικροκειμενικά σύνολα, τα λανθάνοντα στοιχεία εντοπίζονται περισσότερο στη λέξη: στην επιλογή και στη θέση της, στη "σύνθεση των ονομάτων", όπως έλεγαν οι παλαιοί γραμματικοί. Τα μικροσκοπικά πάντως αυτά σήματα δείχνουν την εσωτερική ύφανση του νοήματος, συστήνουν δηλαδή το ύφος του· το οποίο συνήθως αυτοσυστήνεται ως παρέκκλιση από κανόνες (τυπολογικούς και γλωσσικούς), που επιβάλλει το γραμματολογικό γένος και είδος, όπου ανήκει το συγκεκριμένο κάθε φορά κείμενο. Το κυριότερο συστατικό του ύφους αναγνωρίζεται στα απροσδόκητα ενός κειμένου, ή μικροκειμένου.

Πουθενά ίσως αλλού δεν ελέγχεται καλύτερα η αμηχανία της σχολικής μετάφρασης (ακόμη και όταν αποφεύγονται τα παθολογικά λάθη της που προσημείωσα) από ό,τι όταν παγιδεύεται στο υφολογικό δίχτυ ενός κειμένου: εκεί και τότε το αρχαίο ελληνικό κείμενο παίρνει την εκδίκησή του.