Γλωσσική πράξη και επιτελεστικό ρήμα

Η πράξη που επιτελείται διά του λόγου, γραπτού ή προφορικού, π.χ. υπόσχεση, απειλή, δήλωση, παράκληση κλπ. Τα εκφωνήματα αποτελούν γλωσσικές πράξεις, μόνον εφόσον εντάσσονται στο πλαίσιο της γλωσσικής επικοινωνίας και επιτελούν συγκεκριμένο σκοπό, π.χ. με το εκφώνημα Φέρε μου ένα ποτήρι νερό επιδιώκουμε αφενός να κατανοήσει ο/η συνομιλητής/τρια μας το περιεχόμενό του αλλά ουσιαστικά να μας φέρει νερό. Με κάθε εκφώνημα που αποτελεί γλωσσική πράξη επιτελούνται ταυτόχρονα διάφορες ενέργειες: αρθρώνουμε γλωσσικά στοιχεία (πράξη εκφώνησης), αναφερόμαστε σε κάποιο αντικείμενο αναφοράς (πράξη αναφοράς), συνδέουμε το αντικείμενο αναφοράς με ένα κατηγόρημα (πράξη κατηγόρησης). Οι δύο τελευταίες αποτελούν την προτασιακή πράξη. Ο τρόπος με τον οποίο συνδέεται το αντικείμενο αναφοράς με το κατηγόρημα συνιστά την προσλεκτική πράξη. Έτσι, δύο ή περισσότερα εκφωνήματα μπορεί να επιτελούν την ίδια προτασιακή (δηλαδή να έχουν το ίδιο αντικείμενο αναφοράς και όμοιο κατηγόρημα), αλλά διαφορετική προσλεκτική πράξη (συνδέουν με διαφορετικό τρόπο το αντικείμενο αναφοράς με το κατηγόρημα). Π.χ. τα εκφωνήματα Ο Γιάννης ήρθε χθες και Ήρθε ο Γιάννης χθες; έχουν το ίδιο προτασιακό περιεχόμενο αλλά διαφορετική προσλεκτική δύναμη, καθώς το πρώτο αποτελεί δήλωση, ενώ το δεύτερο αίτηση. Ο προσδιορισμός της προσλεκτικής δύναμης ενός εκφωνήματος γίνεται με τη βοήθεια προσλεκτικών ενδεικτών, γλωσσικών δηλαδή μέσων που σημαδεύουν ένα εκφώνημα ως πράξη συγκεκριμένου είδους. Η πιο χαρακτηριστική κατηγορία ενδεικτών είναι οι επιτελεστικές εκφράσεις, π.χ. συγχαρητήρια,συλλυπητήρια κλπ. Εδώ ανήκουν και ορισμένα ρήματα, τα επιτελεστικά, τα οποία ταυτίζονται με την επιτέλεση της πράξης που δηλώνουν, όταν εκφωνηθούν σε α΄πρόσωπο οριστικής ενεστώτα σε κύρια πρόταση: υπόσχομαι, συγχαίρω, παρακαλώ, διαβεβαιώνω κ.ά. Π.χ. Σου υπόσχομαι να μελετήσω το θέμα σου, Σας συγχαίρω για το γάμο σας (όχι όμως και Υποσχέθηκε να μελετήσει το θέμα, Τους συνεχάρη για το γάμο τους). Η ικανοποιητική επιτέλεση μιας γλωσσικής πράξης δεν εξαρτάται μόνο από τη γραμματική ορθότητα του εκφωνήματος, αλλά και από εξωγλωσσικούς παράγοντες, όπως οι προθέσεις, οι επιθυμίες, οι ικανότητες των συνομιλητών, αλλά και από πολιτισμικούς και κοινωνικούς παράγοντες που ορίζουν την περίσταση επικοινωνίας· π.χ. το εκφώνημα Λυπάμαι δεν επιτελεί ικανοποιητικά την πράξη των συλλυπητηρίων, όταν συνοδεύεται από πλατύ χαμόγελο. Μπορεί επίσης ένα εκφώνημα να έχει την τυπική μορφή ενός είδους γλωσσικής πράξης, αλλά στην πραγματικότητα να επιτελεί ένα άλλο είδος, π.χ. το Μου φέρνεις ένα ποτήρι νερό; έχει τη μορφή της ερώτησης· στην πραγματικότητα όμως έχει την προσλεκτική δύναμη του αιτήματος. Αυτού του είδους οι πράξεις ονομάζονται πλάγιες

.

Παραπομπές: Λόγος/Langage, εκφώνημα, συνδέτης/ενδείκτης

Επιστροφή στα περιεχόμενα του Γ