ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΕΙΔΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ; ΤΙ ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ Ή ΤΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ; ΠΩΣ ΟΡΓΑΝΩΝΕΤΑΙ ΕΝΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ; ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ
ΕΙΔΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ;

Aνάλογα με τα κριτήρια κατηγοριοποίησης που χρησιμοποιεί κανείς, μπορεί να διακρίνει διάφορα είδη προγραμμάτων. Έτσι π.χ. με κριτήριο τα περιθώρια πρωτοβουλίας που θεωρείται σκόπιμο να έχει ο/η εκπαιδευτικός, καθώς και τις δυνατότητες προσαρμογής του προγράμματος σε επιμέρους συνθήκες, υπάρχουν τα «κλειστά» και τα «ανοικτά» προγράμματα (ή «προγράμματα-πλαίσια»), με προεκτάσεις και συνέπειες στην εκπαιδευτική πράξη και σε συνάρτηση βέβαια με τον τρόπο δόμησης του εκπαιδευτικού συστήματος (δηλαδή συγκεντρωτικό ή αποκεντρωτικό στη δομή του).

Aν χρησιμοποιήσουμε ως κριτήριο τον γενικό προσανατολισμό ή τη «φιλοσοφία» τους ή τη θεωρία που τα στηρίζει, τα προγράμματα διδασκαλίας μπορούν να υποδιαιρεθούν σε τέσσερις κατηγορίες:

• τα θεματοκεντρικά (ή υλικοκεντρικά) προγράμματα έχουν στο επίκεντρό τους τις επιστημονικές γνώσεις, δηλαδή επιδιώκουν κυρίως τη μετάδοση ενός πλέγματος πληροφοριών-γνώσεων από διάφορες περιοχές του επιστητού·
• τα παιδοκεντρικά ή μαθητοκεντρικά προγράμματα, που έχουν ως βασικό σημείο αναφοράς τους τα ενδιαφέροντα, τις ανάγκες και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των μαθητών·
• τα προγράμματα κοινωνικής αποτελεσματικότητας, που προσανατολίζονται και θέλουν να υπηρετήσουν κυρίως τις ανάγκες και τις επιταγές της κοινωνίας·
• τα προγράμματα κοινωνικής ανασυγκρότητσης, που έχουν ως στόχο τους να συμβάλουν στη βελτίωση ή στην αλλαγή του κοινωνικού συστήματος.

Οι τρεις τελευταίοι τύποι προγραμμάτων αλλά κυρίως οι δύο τελευταίοι διατυπώνονται συνήθως με τη μορφή στόχων επίτευξης κατά την εκπαιδευτική διαδικασία και συχνά περιγράφονται ως στοχοκεντρικά προγράμματα.

Υλικοκεντρικά και στοχοκεντρικά αναλυτικά προγράμματα σπουδών

Λόγω των πρόσφατων εξελίξεων στο χώρο της γλωσσικής αγωγής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και μια γενικότερη στροφή από το σχεδιασμό υλικοκεντρικών προγραμμάτων σπουδών στο σχεδιασμό στοχοκεντρικών προγραμμάτων για αρκετά γνωστικά αντικείμενα είναι ίσως σκόπιμο να σημειωθεί η σημαντική διαφορά μεταξύ τους. Μπορούμε να συνοψίσουμε τη διαφορά αυτή επισημαίνοντας ότι ένα υλικοκεντρικό πρόγραμμα αποτελεί έναν τύπο καταλόγου ο οποίος περιέχει τα στοιχεία της ύλης που πρέπει να καλυφθεί στην τάξη, ενώ τα στοχοκεντρικά χαρακτηρίζονται από τη συστηματοποίηση στόχων που πρέπει να επιτευχθούν ως αποτέλεσμα της διδασκαλίας ή της μάθησης.

Θα πρέπει όμως να γίνει κατανοητό πως υπάρχουν επίσης διαφορετικού τύπου υλικοκεντρικά προγράμματα. Δηλαδή, στην περίπτωση της γλωσσικής αγωγής διαφέρει το αναλυτικό πρόγραμμα στο οποίο προσδιορίζονται τα τυπικά στοιχεία της γλώσσας που πρέπει να διδαχτούν από εκείνο στο οποίο η κατανομή της γλωσσικής ύλης είναι σημασιολογικά ή και πραγματολογικά προσδιορισμένη. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε ένα αναλυτικό πρόγραμμα που αναφέρεται στη διδασκαλία γραμματικών και συντακτικών στοιχείων, ορίζοντας πως οι μαθητές/τριες θα διδαχτούν π.χ. «Ενεργητική και παθητική σύνταξη· Τα συνδετικά ρήματα και τα είδη του κατηγορουμένου· Τα επιρρήματα, τα παράγωγα και επιρρηματικούς προσδιορισμούς· Τι είναι ευθύς και πλάγιος λόγος· Τι είναι η υποτακτική σύνδεση και ποιες οι κατηγορίες των εξαρτημένων προτάσεων» (βλ. Π.Δ. 413/27-9-1984. Αρ. ΦΕΚ 146, Β’ γυμνασίου, 242-243).

Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε ένα γλωσσικό πρόγραμμα, όπως το Α.Π. για τα αγγλικά (Π.Δ. 81/84 – Φ.Ε.Κ. 35, τ. Α’/23-3-84), το οποίο αναφέρεται στη διδασκαλία α) εννοιών και β) λεκτικών πράξεων, π.χ. α) «Έννοιες χώρου, δηλαδή το συσχετισμό αντικειμένων με το χώρο. Έννοιες χρονικές, δηλαδή την αλληλουχία γεγονότων στο χρόνο, σχέσεις προτεραιότητας, ακολουθίας και διάρκειας στο παρελθόν.» β) «Να εκφράζει [ο μαθητής] επιδοκιμασία και αποδοκιμασία για πράξεις άλλων ή στάση αδιαφορίας απέναντι σε γεγονότα ή καταστάσεις του περιβάλλοντός του. Να χρησιμοποιεί εκφράσεις πειθούς με το συνομιλητή του, να τον συμβουλεύει, να προτείνει, να προειδοποιεί, να απειλεί, να προσφέρεται να βοηθήσει άλλους και να ζητάει τη βοήθεια άλλων προκειμένου να πετύχει κάτι.».

Υπάρχουν όμως αντίστοιχες διαφορές ανάμεσα σε στοχοκεντρικά προγράμματα. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει ο τύπος προγράμματος του οποίου οι στόχοι αφορούν τη διαδραστική συμπεριφορά των μαθητών/τριών στην τάξη (δηλαδή, τι πρέπει να μπορούν να κάνουν κατά την εκπαιδευτική διαδικασία). Σ’ αυτή την περίπτωση οι στόχοι μπορεί να διατυπώνονται όπως στο βρετανικό Α.Π. για τις ξένες γλώσσες (1991), τους οποίους και μεταφράζω εδώ: π.χ. «Στόχοι προς επίτευξη - Ακρόαση και κατανόηση προφορικού λόγου / Προφορική έκφραση: (1^ο επίπεδο) [Οι εκπαιδευόμενοι πρέπει να μπορούν] Να συμμετέχουν ως ακροατές/τριες και ως ομιλητές/τριες σε ομαδικές επικοινωνιακές δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων και αυτών στις οποίες θα χρησιμοποιήσουν δημιουργικά τη φαντασία τους. (4^ο επίπεδο) Να κάνουν προφορικά μια λεπτομερή περιγραφή ενός κοινωνικού γεγονότος ή μιας κατάστασης για την οποία έμαθαν στο μάθημα καθώς επίσης να εξηγούν με επιχειρήματα γιατί επέλεξαν οι ίδιοι/ες ή άλλοι/ες ένα συγκεκριμένο τρόπο δράσης. (8^ο επίπεδο) Να παρέχουν πληροφορίες και να διατυπώνουν τις ιδέες τους σε διάφορες περίπλοκες περιστάσεις επικοινωνίας όπου εμπλέκονται διάφοροι κοινωνικοί ρόλοι και είδη λόγου που αντιστοιχούν στο εκάστοτε επικοινωνιακό γεγονός».

Υπάρχει και ένας τουλάχιστον δεύτερος τύπος στοχοκεντρικού προγράμματος, οι στόχοι του οποίου αφορούν γνωστικές και επικοινωνιακές δεξιότητες τις οποίες πρέπει να αναπτύξουν οι μαθητές/τριες. Στην περίπτωση αυτή οι στόχοι μπορεί να καταγράφονται ως εξής: «Να διατυπώνει [o μαθητής] γραπτά αιτιολογημένες κρίσεις για διάφορα θέματα. Να εντοπίζει τα κύρια σημεία σ’ ένα κείμενο που διαβάζει, διακρίνοντας τις ευρύτερες νοηματικές ενότητες και βάζοντας πλαγιότιτλους. Να διακρίνει τα στοιχεία της ομιλίας (λεκτικό εκφώνημα, παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία) και τη λειτουργικότητά τους. Να υποστηρίζει και να αντιπαραθέτει τις απόψεις του με την κατάλληλη επιχειρηματολογία, υποδυόμενος διάφορους ρόλους».

Τα παραδείγματα που αναφέρονται στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο εμφανίζονται στο δικό μας νέο πρόγραμμα γλωσσικής διδασκαλίας στο γυμνάσιο και το λύκειο, το οποίο είναι στοχοκεντρικό. Οι στόχοι που αναφέρονται στη συγκεκριμένη περίπτωση, όμως, δεν ανήκουν σε μία μόνο από τις πιο πάνω κατηγορίες αλλά σε τρεις. Πρόκειται για μια ανάμειξη (α) γνωστικών και επικοινωνιακών δεξιοτήτων, όπως αυτές που μόλις αναφέρθηκαν, (β) διαδραστικών συμπεριφορών και (γ) στόχων που αφορούν στη «γλωσσική επίγνωση» των μαθητών/τριών.

Παραδείγματα της (β) κατηγορίας όπως εμφανίζονται στο νέο πρόγραμμα για για τη γλωσσική διδασκαλία στη β'/θμια εκπαίδευση είναι τα εξής: «Να συλλέξει [ο μαθητής] υλικό από διάφορες πηγές, και να το χρησιμοποιήσει για να συνθέσει απλές εργασίες. Να συνεργάζεται με άλλους συμμαθητές του για την ανάπτυξη ενός θέματος. Να ελέγχει και να βελτιώνει το κείμενο που έγραψε». Παραδείγματα της (γ) κατηγορίας είναι τα ακόλουθα: «Να αντιληφθεί [ο μαθητής] τη χρήση των κατάλληλων μορφοσυντακτικών φαινομένων σε ορισμένη περίπτωση επικοινωνίας. Να διακρίνει τη συντακτική δομή μιας πρότασης: Ονοματική φράση, Ρηματική φράση, Λεκτικά σύνολα. Να κατανοήσει τους τρόπους σύνδεσης των προτάσεων: Ασύνδετο σχήμα, Παρατακτική σύνδεση, Σύνδεσμοι που συνδέουν τις προτάσεις παρατακτικά».