ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ Η ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΛΓ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

H ΣΥΣΤHΜΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ Μ.Α.Κ. HALLIDAY

της Χριστίνας Λύκου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Μ.Α.Κ. Halliday, σε ανοιχτή επιστολή του που δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος του Γλωσσικού Υπολογιστή, μιλά για το ρόλο της γραμματικής στην εκπαίδευση. Εξηγεί γιατί είναι σημαντικό οι μαθητές/-τριες να γνωρίσουν τους μηχανισμούς της γλώσσας και έτσι να αποκτήσουν «γνώση για τη γλώσσα», δηλαδή γνώση για τη γραμματική της γλώσσας. Η γραμματική που προτείνει ο Halliday, όμως, στηρίζεται σε διαφορετικές αντιλήψεις από εκείνες των ευρύτερα γνωστών γλωσσολογικών ρευμάτων, όπως είναι ο Δομισμός και η Γενετική Μετασχηματιστική Γραμματική¹, οι οποίες θέτουν ως βασικό πεδίο της γραμματικής θεωρίας και περιγραφής τα τυπικά στοιχεία της γλώσσας και τους συνδυασμούς τους βάσει κανόνων.

Διαβάζοντας το κείμενό του, καταλαβαίνουμε πως η γραμματική για την οποία μιλά ο Halliday στηρίζεται σε μια κοινωνική θεώρηση της γλώσσας σύμφωνα με την οποία η γλώσσα συνιστά μια σημαντική πηγή κατασκευής και ανταλλαγής νοημάτων. Οι άνθρωποι, πιστεύει, κατασκευάζουμε και ανταλλάσσουμε νοήματα μεταξύ μας προκειμένου να κατανοήσουμε τον κόσμο, τον εαυτό μας και τις μεταξύ μας σχέσεις. Κατά συνέπεια, η γλώσσα γι’ αυτόν γεννά τις σημασίες κατά τη χρήση της. Άρα, η μελέτη της γλώσσας ως σημειογενούς συστήματος συνεπάγεται τη διερεύνηση της χρήσης και λειτουργίας της σε «πραγματικές»  περιστάσεις επικοινωνίας.

Το μοντέλο γλωσσικής μελέτης που προτείνει στηρίζεται στη Συστημική Λειτουργική Γραμματική (ΣΛΓ), η οποία είναι μια γραμματική προσανατολισμένη στη σημασιολογία και στη λειτουργία² των γλωσσικών στοιχείων. Η βασική έννοια γύρω από την οποία οργανώνεται η ΣΛΓ είναι η σημασία και όχι η δομή, όπως προτείνουν άλλα γνωστά γλωσσολογικά μοντέλα. Ερμηνεύει τη γλώσσα ως ένα σύστημα σημασιών, οι οποίες πραγματώνονται από τύπους. Η γλώσσα, δηλαδή, θεωρείται ένα σύστημα σχέσεων, όπου οι δομές εκλαμβάνονται ως οι πραγματώσεις αυτών των σχέσεων.

Η ΣΛΓ, επίσης, θεωρεί ότι τα νοήματα που κατασκευάζονται μέσω της γλώσσας διαμορφώνονται στο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο³ μέσα στο οποίο λειτουργούν. Αναγνωρίζει, δηλαδή, μια άμεση σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνικοπολιτισμικής δομής. Μάλιστα, επειδή δίνει έμφαση στη λειτουργία των γλωσσικών στοιχείων, η ΣΛΓ χρησιμοποιείται για ανάλυση των κοινωνικών εννοιών και νοημάτων που διαμορφώνονται με βάση τις γλωσσικές επιλογές που κάνουμε κάθε φορά που μιλάμε ή γράφουμε. Αυτό γίνεται κατανοητό, αν αναλύσουμε τα παρακάτω σύντομα κείμενα με βάση τη συστημική λειτουργική προσέγγιση, τα οποία αναφέρονται μεν στο ίδιο γεγονός, αλλά η επιλογή διαφορετικών γλωσσικών στοιχείων στο καθένα από αυτά διαμορφώνει μια διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα:

[1]     Αστυνομικοί καταπατούν τα δικαιώματα των κρατουμένων, σύμφωνα με το Αρχηγείο της Αστυνομίας, το οποίο εξέδωσε έγγραφο για την ενημέρωση των αστυνομικών για τις υποχρεώσεις τους έναντι των κρατουμένων.

[2]     Υπάρχουν φήμες ότι τα δικαιώματα των κρατουμένων καταπατούνται. Εκδόθηκαν δελτία πληροφοριών με τα δικαιώματά τους, τα οποία διανεμήθηκαν σε όλα τα αστυνομικά τμήματα.

Στην παραδοσιακή γραμματική ανάλυση οι γραμματικοί τύποι και οι συντακτικές δομές που εμφανίζονται στα δύο κείμενα θα αποτελούσαν έναυσμα για τη γνωριμία ή την εξοικείωση των μαθητών/-τριών, μέσα από ασκήσεις, παραγωγή λόγου κτλ., με συγκεκριμένες όψεις της μορφολογίας και της σύνταξης της νέας ελληνικής. Ωστόσο, αν διαβάσουμε τα δύο κείμενα προσεκτικά, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή ακριβώς η επιλογή συγκεκριμένων τύπων και δομών διαμορφώνει διαφορετικά νοήματα σε καθένα από αυτά. Συγκεκριμένα, το πρώτο κείμενο κατασκευάζει μια σαφή αιτιακή σχέση ανάμεσα στους Δράστες και στο γεγονός. Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση της ενεργητικής σύνταξης και την «αποκάλυψη» των Δραστών που στην προκειμένη περίπτωση είναι οι αστυνομικοί. Το πρώτο κείμενο ρητά δηλώνει πως οι αστυνομικοί είναι εκείνοι που καταπατούν τα δικαιώματα των κρατουμένων. Βλέπουμε, επιπλέον, να χρησιμοποιείται «κατηγορική τροπικότητα» (καταπατούν), που δηλώνει σιγουριά και έτσι υπογραμμίζει την αιτιότητα των δραστών και την απόδοση ευθυνών για τη συγκεκριμένη πράξη. Η συσχέτιση των Δραστών (των αστυνομικών δηλαδή) με το συμβάν (την καταπάτηση των δικαιωμάτων) επιτείνεται από το γεγονός ότι η ενέργεια καταγγέλλεται από την ίδια την αστυνομία. Η σχέση του Δράστη με το γεγονός υπογραμμίζεται με τη χρήση ενεργητικής σύνταξης (…το Αρχηγείο της Αστυνομίας, το οποίο εξέδωσε το έγγραφο…) και της προθετικής φράσης για την ενημέρωση των αστυνομικών, η οποία υποδηλώνει εμπλοκή των αστυνομικών, αφού πρέπει να ενημερωθούν, προκειμένου να μην επαναλάβουν την ενέργεια αυτή.

Αντίθετα, στο δεύτερο κείμενο, οι λεξικογραμματικές επιλογές όχι μόνο δεν κατασκευάζουν μια σχέση αιτιότητας ανάμεσα στο Δράστη και στο γεγονός, αλλά λειτουργούν για τη συγκάλυψη του Δράστη. Γραμματικά αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση της παθητικής σύνταξης τα δικαιώματα των κρατουμένων καταπατούνται στην οποία δεν δηλώνεται το ποιητικό αίτιο, ο ουσιαστικός δηλαδή Δράστης, με αποτέλεσμα οι συνθήκες αιτιότητας να παραμένουν αδιευκρίνιστες και να μην γίνεται απόδοση ευθυνών. Όμοια, στην επόμενη πρόταση του κειμένου χρησιμοποιείται παθητική σύνταξη χωρίς να δηλώνεται το ποιητικό αίτιο, γεγονός που οδηγεί κι αυτό στην αποσιώπηση των δραστών, αφού η πληροφορία σχετικά με το ποιοι εξέδωσαν τα δελτία πληροφοριών ενδεχομένως να οδηγούσε στην έμμεση συσχέτιση των Δραστών, δηλαδή στο να καταστεί σαφές ποιοι καταπάτησαν τα δικαιώματα των κρατουμένων. Παράλληλα, η φράση Υπάρχουν φήμες, που δηλώνει αβεβαιότητα, μετριάζει τη σοβαρότητα του συμβάντος, αφού το παρουσιάζει ως κάτι που δεν είναι σίγουρο. Κατ’ επέκταση μετριάζεται η ευθύνη των Δραστών.

Στη συνέχεια του άρθρου θα αναφερθούμε εκτενέστερα στις βασικές αρχές που διέπουν τη ΣΛΓ καθώς και στη χρησιμότητα αυτού του γλωσσολογικού παραδείγματος στην εκπαίδευση. Προς το τέλος του κειμένου θα αναλύσουμε με περισσότερη λεπτομέρεια ένα κείμενο με βάση τη συστημική λειτουργική οπτική, προκειμένου να δούμε πώς αυτή η προσέγγιση προσφέρεται για τη λεξικογραμματική ανάλυση των κοινωνικών νοημάτων που κατασκευάζονται από τη γλώσσα.