ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ (ΠΑΛΑΙΩΝ) ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΜΑΘΗΜΑ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ

Είδαμε, λίγο πριν, ότι ένας από τους γενικούς στόχους της γλωσσικής διδασκαλίας, σύμφωνα με τα νέα Προγράμματα Σπουδών της Β′/θμιας, είναι «να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές/-τριες τη σημασία του λόγου για τη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή, ώστε είτε ως πομποί είτε ως δέκτες του λόγου να μετέχουν στα κοινά ως ελεύθεροι δημοκρατικοί πολίτες με κριτική και υπεύθυνη στάση για τα ζητήματα της εθνικής τους καθώς και της παγκόσμιας κοινότητας» (Π.Ι. 1999:55, οι υπογραμμίσεις δικές μου). Υπάρχουν πολλoί τρόποι με τους οποίους μπορεί να διαβαστεί το κείμενο αυτό, θα επιμείνω ωστόσο στην ανάγνωση που συνάδει περισσότερο με το πνεύμα του κλάδου των σπουδών γραμματισμού (βλ. ενδεικτικά Lankshear 1997).

Σίγουρα, μία από τις βασικές θέσεις των προσεγγίσεων που εγγράφονται στο χώρο αυτό είναι ότι το ενδιαφέρον μας για τη γλώσσα (και το γραμματισμό) εδράζεται στην κοινωνιοπολιτισμική της διάσταση. Πράγμα που σημαίνει ότι η ανάγνωση και η γραφή αντιμετωπίζονται όχι απλώς ως ειδικές γνωσιακές δεξιότητες που βασίζονται σε μια συγκεκριμένη τεχνολογία (π.χ. την αλφαβητική γραφή), αλλά ως κοινωνικές δραστηριότητες. Αν όμως θεωρήσουμε τη γλώσσα, την επικοινωνία, το νόημα στην κοινωνικο-πολιτισμική τους διάσταση, τότε είναι αδιαχώριστα από την παραγωγή και λειτουργία της θεσμικά δομημένης ισχύος, και άρα είναι πολιτικά (Gee 1996). Η γλώσσα, τα κείμενα, ο λόγος «αντανακλούν» τον κόσμο, κατασκευάζουν εκδοχές και θεωρήσεις του κοινωνικού και φυσικού κόσμου που υπηρετούν τα συμφέροντα μιας ιδιαίτερης ομάδας ως προς την κοινωνική τάξη, το φύλο ή τον πολιτισμό. Αυτό σημαίνει ότι αν θέλουμε να φτιάξουμε κριτικούς αναγνώστες/-τριες και συγγραφείς κειμένων, τότε πρέπει να τους/τις καταστήσουμε ικανούς/-ές να διαγιγνώσκουν και να χειρίζονται την εγγενώς ιδεολογική διάσταση της γλώσσας των κειμενικών και των κειμενικών πρακτικών, καθώς και το ρόλο του γραμματισμού στη θέσπιση και (ανα)παραγωγή ισχύος. Μόνο έτσι ο όρος κριτική στάση μπορεί να αποκτήσει πραγματικά περιεχόμενο και να μην αποτελεί έναν οιωνεί αξιολογικά θετικό όρο⁸.

Πώς μπορεί να συμβάλει στο στόχο αυτό η διδασκαλία της γραμματικής; Καθοριστικά. Αρκεί να ξανασκεφτούμε και να επαναπροσδιορίσουμε το περιεχόμενό της. Δεν πρόκειται, δεν μπορεί να πρόκειται πλέον για την παραδοσιακή (ελληνολατινική) γραμματική των μερών του λόγου. Ούτε για τη μεταγλώσσα που έχει εισηγηθεί το κυρίαρχο μοντέλο του δομισμού/ στρουκτουραλισμού και οι βασικότεροι όροι της οποίας έχουν μεταπολιτευτικά υιοθετηθεί και στη χώρα μας (Μήτσης 1996), αποτελώντας για πολλούς τεκμήρια «εκσυγχρονισμού» των γλωσσικών μας προγραμμάτων σπουδών. Είναι αδύνατον επίσης να επιτευχθεί ο επιδιωκόμενος στόχος μέσα απλώς από ασκήσεις ενεργοποίησης του παραγωγικού μηχανισμού της γλώσσας. 

Χρειάζεται, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του RonaldCarter, μια νέα γραμματική (1997:19-35). Μια γραμματική που θα επιτρέπει στους/στις μαθητές/-τριες και αυριανούς/-ές πολίτες να βλέπουν μέσω της γλώσσας, μια γραμματική που θα τους επιτρέπει «να κατανοούν καλύτερα και να ερμηνεύουν τους τρόπους με τους οποίους μεσολαβούνται ή διαμορφώνονται τα μηνύματα, πολύ συχνά με τρόπο ώστε να διατηρήσουν μια ιδιαίτερη οπτική γωνία ή να ενισχύσουν υπάρχουσες ιδεολογίες» (ό.π., σ. 23). Δείγματα της προσέγγισης αυτής, που βρίσκεται στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων του Γλωσσικού Υπολογιστή, φιλοξενούνται στις επόμενες σελίδες του περιοδικού, ενώ εκτενέστερη αναφορά με σειρά εφαρμογών έχει σχεδιαστεί για τα επόμενα τεύχη.

Με δυο λόγια, δεν αρκεί η γραμματική από «αυτοσκοπός» να γίνει «μέσο για την εκμάθηση της γλώσσας», όπως συχνά λέγεται και γράφεται. Χρειάζεται να πάμε ένα βήμα παραπέρα. Καθώς οδεύουμε προς έναν κόσμο υψηλής τεχνολογίας, ευέλικτων εργασιακών σχέσεων, διαφοροποιημένων μαθητικών πληθυσμών, στον οποίο η αλλαγή των γλωσσικών πρακτικών αποτελεί σημαντική διάσταση της κοινωνικής αλλαγής, και όπου μέσω των γλωσσών υπάρχει μια συνεχής μετακίνηση προς όλο και πιο υπόρρητες μορφές άσκησης εξουσίας (Fairclough 1992:3-6), η ικανότητα επιτέλεσης γραμματικής ανάλυσης, μιας γραμματικής ανάλυσης που αποκαλύπτει πώς κατασκευάζονται τα γεγονότα, οι αιτίες, με ποιες σχέσεις συνδέονται διάφοροι συμμετέχοντες κ.ο.κ., από τους τίτλους των εφημερίδων μέχρι στις οδηγίες χρήσης των φαρμάκων, είναι μια ουσιώδης ικανότητα που πρέπει να διδαχτούν τα παιδιά μας εάν θέλουμε να είναι σε θέση να κατανοήσουν και να επανεκτιμήσουν κριτικά πώς οι άνθρωποι οργανώνουν την κοινωνική τους ζωή.