ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΩΣ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ Η ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΙ ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥΣ Η ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Η ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΩΣ ΑΠΟΡΡΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ ΓΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Η ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ-ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ
ΑΠΟ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Τη στιγμή, λοιπόν, που η εμπειρία των παιδιών, όπως έχει διαμορφωθεί από τη γραμματική, θεωρείται δεδομένη, πρέπει να αλλάξει. Μόλις τα παιδιά μας γίνουν περίπου πέντε χρονών, στους εγγράμματους πολιτισμούς της Ευρώπης και σε άλλα μέρη, εμείς (οι ενήλικες) αποφασίζουμε ότι χρειάζεται να διαμορφώσουν εκ νέου τη γλώσσα τους σε μια νέα μορφή. Αυτή η νέα μορφή είναι ο γραπτός λόγος. Έτσι τα στέλνουμε στο σχολείο και τα μαθαίνουμε να γράφουν και να διαβάζουν. Αντιμετωπίζουμε τον γραπτό λόγο απλώς ως μια νέα οδό επικοινωνίας, ως ένα νέο μέσο. Πιστεύουμε, δηλαδή, ότι τα παιδιά ήδη γνωρίζουν τις βασικές αρχές της γλώσσας και ότι τώρα θα μάθουν να επεξεργάζονται τη γλώσσα οπτικά προκειμένου να αποκτήσουν πρόσβαση σε βιβλία, περιοδικά, έντυπα και δημόσιες ανακοινώσεις καθώς και σε όλα τα άλλα περίτεχνα στοιχεία του γραπτού μας πολιτισμού. Θεωρούμε ότι η γνώση της γραφής και της ανάγνωσης αλλάζει κατά κάποιο τρόπο τη γλώσσα των παιδιών με την έννοια ότι αποτελεί ένα μέσο εισαγωγής τους στην επίσημη μορφή της γλώσσας. Δεν θεωρούμε, όμως, ότι αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζουν νόημα.

Αλλά γιατί τα παιδιά διδάσκονται τον γραπτό λόγο σε αυτή την ηλικία (που αποτελεί ένα από τα λίγα σημεία στα οποία φαίνεται να συμφωνούν όλοι οι εγγράμματοι πολιτισμοί); Ο λόγος είναι ότι τα παιδιά ηλικίας τεσσάρων έως έξι χρονών περίπου έχουν μόλις φτάσει σε ένα επίπεδο γλωσσικής ανάπτυξης που τους επιτρέπει να αντιμετωπίσουν αφηρημένα νοήματα· μπορούν, δηλαδή, να κατασκευάσουν οντότητες οι οποίες δεν σχετίζονται άμεσα με τον κόσμο που αντιλαμβάνονται, όπως αξία, ένδειξη, συνήθεια, πρόθεση και τιμή. Το γεγονός αυτό έχει δύο σημαντικές συνέπειες. Πρώτον, αυτό σημαίνει ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν αφηρημένα σύμβολα, όπως είναι τα γράμματα ή τα διάφορα γραφικά σύμβολα, καθώς και τις αφηρημένες έννοιες που τα συνοδεύουν (συμπεριλαμβανομένης και της κρίσιμης διάκρισης ανάμεσα στη γραφή και το σχέδιο ή την εικόνα). Κατά συνέπεια μπορούν να αποκτήσουν τέλεια γνώση αυτού του νέου μέσου. Δεύτερον, σημαίνει ότι τα παιδιά μπορούν να αντιμετωπίσουν αφηρημένες κατηγορίες, κι έτσι είναι έτοιμα να διερευνήσουν νέες μορφές γνώσης. Με άλλα λόγια, είναι έτοιμα για μια αναμόρφωση της προηγούμενης εμπειρίας τους.

Θα σας δώσω ένα παράδειγμα του τι εννοώ. Όταν ο γιος μου ήταν μικρός, συνήθιζε να παίζει με τη γάτα της γειτόνισσας, που ήταν φιλική αλλά κάπως επιφυλακτική, όπως είναι συνήθως οι γάτες με τα μικρά παιδιά. Σε κάποια στιγμή ο γιος μου, ο Nigel, γύρισε και μού είπε: «Οι γάτες δεν έχουν άλλο τρόπο να εμποδίσουν τα παιδιά να τις χτυπούν από το να τα δαγκώνουν». Ήταν περίπου τριάμιση χρονών. Ύστερα από μερικά χρόνια, όταν πήγαινε στο δημοτικό σχολείο, μια σελίδα του βιβλίου της Μελέτης Περιβάλλοντος που διάβαζε, είχε την εξής επικεφαλίδα: Προστασία των Ζώων. Κάτω από την επικεφαλίδα έλεγε: «Τα περισσότερα ζώα έχουν φυσικούς εχθρούς που τους επιτίθενται... Τα ζώα προστατεύονται με διάφορους τρόπους. Μερικά... προστατεύονται με δαγκωματιές και τσιμπήματα». Ο Nigel τότε είχε βρει μόνος του την εξήγηση γιατί δαγκώνουν τα ζώα. Πέντε ή έξι χρόνια αργότερα, η σκέψη αυτή του ξαναπαρουσιαζόταν σε διαφορετική γραμματική. Δεν εννοώ ότι η γραμματική ήταν περισσότερο τυπική· ουσιαστικά, από αυτή την άποψη δεν υπήρχε σημαντική διαφορά. Αυτό όμως που διέφερε ήταν ο τρόπος με τον οποίο η γραμματική διαμόρφωνε την εμπειρία. Στην περίπτωση αυτή παρουσιαζόταν ένα γενικό γεγονός, που δεν αφορούσε μόνο τις γάτες, αλλά που είχε σχέση με μια ευρύτερη συστημική κατηγορία στην οποία ανήκουν οι γάτες, δηλαδή την κατηγορία των ζώων. Και το δάγκωμα, με τη σειρά του, αποτελούσε μέρος μιας ευρύτερης συστημικής κατηγορίας ιδιοτήτων συμπεριφοράς, η οποία περιελάμβανε το τσίμπημα, το γρήγορο τρέξιμο, το συγκεκριμένο χρώμα κλπ. Αλλά ακόμη πιο δραστικός από αυτές τις γενικεύσεις είναι ο τρόπος με τον οποίο η γραμματική ανακατασκεύασε την ίδια τη φύση της εμπειρίας. Η γραμματική πήρε τη φράση προστατεύονται, που είναι ρήμα, και την αναδιατύπωσε ως ουσιαστικό: «προστασία». Το ουσιαστικό αυτό στη συνέχεια ταξινομήθηκε ως «προστασία των ζώων» υπονοώντας ότι ενδεχομένως υπάρχει μια τυπολογία διαφορετικών ειδών προστασίας. (Αξίζει να σημειωθεί πόσο ασαφής είναι η έκφραση προστασία των ζώων, αν παρουσιαστεί ανεξάρτητα από τα συμφραζόμενα. Τι σημαίνει απ’ όλα; Σημαίνει ότι «οι άνθρωποι προστατεύουν τα ζώα», «οι άνθρωποι προστατεύονται από τα ζώα», ότι «πώς τα ζώα προστατεύουν τους ανθρώπους», ότι «τα ζώα αυτοπροστατεύονται» ή ότι «οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα ζώα για να προστατευθούν»; Υπάρχουν τουλάχιστον πέντε πειστικές ερμηνείες!) Αντίστοιχα, η σημασία δαγκώνω έχει διατυπωθεί ως ουσιαστικό δαγκωματιές. Με άλλα λόγια, η γραμματική αντικατέστησε τα ονόματα γεγονότων με ονόματα αντικειμένων.

Από την οπτική του παιδιού, αυτός είναι ένας νέος τρόπος αντίληψης του κόσμου. Το παιδί θα έλεγε με το να δαγκώνει και να τσιμπάει, και όχι με δαγκωματιές και τσιμπιές. Το να δαγκώνεις και να τσιμπάς είναι κάτι που κάνεις, ή τουλάχιστον κάτι που κάνεις στον εαυτό σου αν δεν προσέξεις· δεν είναι κάποιο αντικείμενο που χρησιμοποιείται ως εργαλείο.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι αφού η γραμματική κατασκεύασε την εμπειρία των παιδιών με ένα συγκεκριμένο τρόπο, τώρα την ανακατασκευάζει. Αφού έχουμε ήδη καθορίσει ότι τα δαγκώνω, τσιμπάω και προστατεύω είναι μορφές γεγονότων και πράξεων, δηλαδή τα έχουμε κατασκευάσει με συμβατό τρόπο ως ρήματα, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι «ίσως αν τα αντιμετωπίσουμε "σαν" να ήταν κάποιο είδος αφηρημένης οντότητας ή αντικειμένου να έχουν την ίδια εμπειρική αξία, τα ίδια αποτελέσματα». Σημειώστε ότι αυτό δεν χρειάζεται να ειπωθεί ξεκάθαρα ούτε είναι πλήρως συνειδητό. Αν τα ανακατασκευάσουμε, με μη συμβατό τρόπο, ως ουσιαστικά, διευρύνουμε όλο το σημασιολογικό μας δυναμικό· εμπλουτίζουμε το μοντέλο της εμπειρίας δημιουργώντας μια νέα σημειωτική κατηγορία που είναι ταυτόχρονα και γεγονός και οντότητα. Έτσι, το παιδί αρχίζει να διερευνά ένα νέο τρόπο κατανόησης και γνώσης, τον οποίο μπορούμε να ονομάσουμε «γραπτή γνώση» ή καλύτερα (αφού, παρόλο που έχει σχέση με το γραπτό λόγο, δεν εξαρτάται στην πραγματικότητα από το αν βρίσκεται σε γραπτό κείμενο) «εκπαιδευτική γνώση».